آشنایی با کشت مستقیم عدس در داخل کاهبن در مناطق خشک

مزایای کاشت مستقیم عدس

عدس یکی از اجزاء مهم در سیستم بی‌خاکورزی است و به‌خوبی در شرایط دیم رشد می‌کند، و کشت مستقیم آن بدون انجام شخم در داخل ساقه‌های ایستاده غلات دیم (گندم یا جو) گزینه‌ای بسیار مهم در کشورهای درحا ل توسعه که دارای فرسایش خاک هستند، است. بیشتر کشاورزان (بیش از 99 درصد) از سیستم کاشت مستقیم عدس استفاده نمی‌کنند؛ ولی توصیه می‌شود که همه کشاورزان عدس‌کار از دستگاه‌های کارنده بدون خاکورزی و به‌صورت کشت مستقیم برای عدس استفاده کنند.

کشت مستقیم عدس باعث افزایش مواد آلی خاک به میزان 3/1 درصد نسبت به کشت مرسوم و افزایش فعالیت میکروبی در مقایسه با کشت مرسوم می‌شود. انجام شخم باعث ازدست‌دادن مواد آلی در مناطق گرمسیری می‌شود. در حالی که کشت مستقیم در داخل بقایای باقی‌مانده از غلات حداقل 30 درصد بقایا، و در بین ساقه‌های ایستاده غلات دیم  باعث کاهش خروج کربن و بهبود خاک‌های تخریب شده و افزایش عملکرد دانه عدس می‌شود. همچنین این نوع کشت، باعث کاهش معدنی شدن و نیتریفیکاسیون و کاهش تحرک نیتروژن می‌شود و در نواحی نیمه‌خشک باعث بهبود تثبیت بیولوژیکی نیتروژن در گیاه عدس می‌شود. بر اساس تحقیقی که با همکاری معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی در استان لرستان انجام گرفته کشت مستقیم باعث افزایش حدود 8 درصد عملکرد دانه در مقایسه با کشت مرسوم شده است.

به‌طور کلی مزایای اصلی کاشت مستقیم عدس به شرح زیر است:

-کاهش فرسایش آبی و بادی خاک و افزایش حاصلخیزی خاک (کشت مستقیم باعث حداقل اختلال و دستکاری خاک و بقایای باقی‌مانده محصول قبلی می‌شود).

-کاهش اثرات منفی تنش خشکی و افزایش دمای هوا بر روی محصول

-بهبود عناصر غذایی خاک و افزایش مواد آلی

-بهبود ساختار فیزیکی و شیمیایی خاک و بهبود جوامع میکروارگانیسم‌های خاک

-حذف هزینه‌های سوخت ماشین‌آلات و نیروی کارگری مرتبط با عملیات خاکورزی اضافی

-ایجاد امکان کاشت زودهنگام در شرایط دیم

-حفظ رطوبت خاک در اوایل فصل رشد از طریق بهبود نفوذ آب باران و کاهش تبخیر

-برطرف‌کردن احتمالی خروج دی‌اکسیدکربن و اثرات گازهای گلخانه‌ای.

گیاه عدس علاوه بر بهبود وضعیت نیتروژن خاک در تناوب با غلات، باعث شکستن چرخه آفات و بیماری‌های غلات که در اثر نظام‌های تک‌کشتی به وجود می‌آیند، می‌شود. گیاه عدس از این طریق، باعث پایداری در نظام‌های زراعی می‌شود.

در سیستم کاشت بدون شخم، بذور عدس توسط دستگاه خطی‌کار کشت مستقیم بدون برهم‌زدن خاک توسط یک کارندهِ مخصوص کاشت در عمق حدود 5 سانتی‌متری خاک قرار می‌گیرند. هدف از این نوع کشت حفظ رطوبت در سطح خاک و استفاده از مواد غذایی باقی‌مانده از محصول قبلی توسط گیاه عدس است.

کشت مستقیم عدس در پاییز برای حفظ رطوبت و محافظت گیاهان از سرمای زمستان در بسیاری از مناطق دیم توصیه شده است. همچنین کشت مستقیم عدس بدون درنظرگرفتن زمان گاوروشدن با دستگاه بذرکار کشت مستقیم که دارای سوک‌های کارنده بسیار تیز و برنده باشد، امکان‌پذیر است.

اهمیت بقایای گیاهی در کشت مستقیم

بقایای گیاهی (کاهبن) باقی‌مانده از غلات دیم باعث افزایش نگهداری رطوبت، مواد غذایی، سلامت خاک و تولید مواد آلی می‌شود که مواد آلی حاصل از بقایا باعث بهبود شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک، نفوذپذیری بهتر خاک، اصلاح ساختمان و ساختار بهتر خاک برای زهکشی سریع‌تر و بهترشدن بستر بذر می‌شود. مقدار مواد آلی خاک‌های زراعی همبستگی بالایی با حاصلخیزی و قابلیت تولید بالقوه آن‌ها دارد. مقدار مواد آلی خاک در اکثر خاک‌های دیمزارهای مناطق نیمه‌خشک نسبتا ناچیز است (بین 0.3 تا 0.5) و عموما کمتر از یک درصد است؛ اما مواد آلی حتی در غلظت‌های پایین نقش عمده‌ای در تسهیل فرایند دانه‌بندی و پایداری ساختمان خاک دارد. این خصوصیات عامل اصلی تقویت و بهبود روابط میان آب‌وهوا در جهت رشد ریشه گیاه و به‌علاوه عامل جلوگیری از فرسایش خاک توسط آب و باد است. هوموس مواد آلی خاک باعث تیرگی تدریجی در رنگ خاک‌ها می‌شود که این امر ظرفیت جذب حرارت خاک را افزایش می‌دهد و باعث سریع‌تر گرم شدن خاک در فصل بهار می‌شود. حدود 80 درصد بقایای کاه و کلش باقی‌مانده از غلات در نظام‌های بدون آتش‌سوزی در شرایط دیم به‌وسیله میکروارگانیسم‌های خاک اکسید می‌شود و دی‌اکسیدکربن در اثر تنفس میکروبی کاهش پیدا می‌کند و 20 درصد باقی‌مانده گیاهی به‌صورت مواد آلی پایدار در خاک باقی می‌ماند و این مواد در داخل بیوماس میکروبی قرار دارند و میکروارگانیسم‌ها به‌آسانی نمی‌توانند آن‌ها را مصرف کنند. در کشت مستقیم در نواحی سرد به‌سبب حفظ پوشش برف در بین لایه‌های کاه و کلش، شرایط محیطی مناسبی برای رشد و نمو عدس فراهم می‌شود. بقایای باقی‌مانده در خاکی که دارای فرسایش زیاد است، برای کشت عدس و جلوگیری از فرسایش خاک بسیار مهم هستند.

شکل1- کشت بدون شخم عدس، کاشت در داخل کاهبن غلات

اهمیت مواد آلی خاک

1-مواد آلی منبع نیازهای غذایی و انرژی برای گیاهان و ریزجانداران خاک است.

2- مواد آلی با کلاته‌کردن عناصر غذایی (قابلیت جذب بالا) موجود در خاک آن‌ها را به‌آسانی برای گیاه قابل جذب می‌کند.

3-مواد آلی تشکیل خاکدانه در خاک را تسهیل می‌کند و باعث بهبود تهویه و توسعه ریشه در خاک می‌شود.

4-مواد آلی نفوذپذیری خاک را افزایش می‌دهد و کارایی مصرف آب را بهبود می‌بخشد.

5-مواد آلی ویژگی‌های فیزیکی خاک مانند ساختمان و پایداری خاک را بهبود م یبخشد و عملیات کشاورزی مانند کاشت مستقیم را تسهیل می‌کند و باعث می‌شود فعالیت کرم‌های خاکی که باعث شخم بیولوژیک خاک می‌شوند، بهبود یابد.

کارنده‌های کشت مستقیم

کشت مستقیم عدس در بین ردیف‌های ساقه‌های باقی‌مانده از غلات سال قبل به ایستاد هماندن بوته‌های عدس، افزایش تهویه در سایه‌انداز، کاهش خطر بیماری پژمردگی فوزاریومی و برداشت مکانیزه در زمان رسیدن کمک می‌کند.

کشت مستقیم عدس نیاز به کارنده‌هایی با شیاربازکن ویژه (T شکل) دارد که شبیه کارنده‌های معمولی هستند، با این تفاوت که تیغه آن دارای باله‌های افقی است و خاک را تخریب نمی‌کنند.

بذرکارهای بی‌خاکورز باعث ایجاد شیار T شکل در خاک می‌شوند و بذور عدس و کود مورد نیاز را داخل آن‌ها قرار می‌دهند و بقایای گیاهی را در سطح خاک قرار می‌دهند و علاوه بر آن شیاربازکن‌های دارای دیسک‌های دوتایی یا چرخ‌های دندانه‌دار در زمین‌هایی که بقایای محصول سال قبل وجود دارد، به کار برده می‌شود.

کارنده‌های بی‌خاکورز می‌توانند فاصله بین بذور و بین ردیف‌ها را معین کنند. کنترل عمق کاشت عدس توسط کارنده‌های بی‌خاکورز بسیار مهم است. عمق یکنواخت باعث بهتر سبزشدن دانه‌های عدس می‌شود. عملکرد دانه بیشتر ارقام در سیستم بدون خاکورزی بعد از چند سال بیشتر از سیستم متداول است. عملکرد ارقام عدس در پاسخ به سیستم خاکورزی متفاوت است و تحت تأثیر خاکورزی بر اساس شرایط آب‌وهوایی است. بقایای محصول در سیستم بدون شخم به‌عنوان مالچ هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. سیستم بدون شخم باعث کاهش هزینه تولید، کاهش میزان بذر کاشت مستقیم عدس در زمان مناسب و به‌موقع باعث ایجاد شرایط مناسب اکولوژیکی در مزارع دیم می‌شود و تأثیرات منفی تنش کم‌آبی و افزایش دما را کاهش می‌دهد. مصرفی، استفاده بهینه از کود در موقع کاشت، کاشت زودتر (5 تا 20 روز) می‌شود.

مشکلات فنی کشت مستقیم

برخی از مشکلات فنی کشت مستقیم و بدون شخم عدس عبارت‌اند از: تهدید علف‌های هرز برای استقرار محصول، کمبود ارقام اصلاح شده مناسب سیستم بدون خاکورزی که دارای رشد سریع هستند، زودرسی، زیست‌توده بالا و متحمل به علفکش‌ها. بیشتر علف‌های هرز در سطح خاک قرار دارند و فلور علف‌های هرز مشاهده شده در مزرعه کشت مستقیم عدس متنوع است و شامل علف‌های هرز پهن‌برگ و باریک‌برگ است. علف‌های هرز مانند ماشک و سلمه‌تره با تولید بذر زیاد باعث کاهش عملکرد شدید دانه می‌شوند.

علفکش‌های قبل و بعد از جوانه‌زدن گیاه عدس محدود هستند. بااین‌حال علفکش‌هایی مانند پندیمتالین، تری فلورالین، آلکالور و فلوکلرالین برای قبل از جوانه‌زنی و فوزیلاید، ایمازتاپیر و آکلونیفن به‌عنوان علفکش‌های بعد از سبزشدن می‌تواند مورد استفاده قرار گیرند. با استفاده از علفکش انتخابی ذکرشده در جدول 1 میتوان با علف‌های هرز مبارزه عدس کرد.

جدول1-علفکش‌های انتخابی برای گیاه عدس

علفکش لنتاگران با حجم بالای پوشش در هوای گرم و آفتابی وقتی که ارتفاع بوته‌های عدس حدود 8 سانتی‌متر است، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، ولی نمی‌توان آن را در هوای سرد و ابری به کاربرد. دو بار کاربرد آن در مزارع، علف‌های هرز را به‌خوبی کنترل می‌کند و باقی‌مانده‌ای در خاک ندارد. علاوه بر موارد ذکرشده از علفکش‌های جدول 2 هم می‌توان استفاده کرد.

جدول 2- علفکش‌های شیمیایی برای کنترل علف‌های هرز در مزرعه عدس

علاوه بر موارد فوق علفکش‌های مورد استفاده در عدس شامل موارد زیر است:

-گلیفوسیت قبل از کاشت در پاییز یا بهار برای کنترل علف‌های سبزشده؛

-تری‌آلات (فارگو) قبل از کاشت برای کنترل یولاف و مشابه به میزان 0.5 لیتر در هکتار؛

-تریفلوراین (ترفلان): قبل از کاشت به میزان 1.1 تا 2.3 لیتر در هکتار برای کنترل علف‌های هرز باریک‌برگ و پهن‌برگ؛

-اتال فلوراین (سونالان): به مقدار 1.7 تا 5.2 لیتر در هکتار قبل از کاشت برای کنترل علف‌های هرز باریک‌برگ و پهن‌برگ؛

-پندیمتالین (پرول): به مقدار 1.4 تا 4.2 لیتر در هکتار قبل از کاشت برای کنترل علف‌های هرز باریک‌برگ یک‌ساله و پهن‌برگ یک‌ساله دانه‌ریز (تاج‌خروس و سلمه‌تره) به کار می‌رود.

برای زراعت عدس به‌صورت رسمی هیچ علف‌کشی ثبت نشده است، ولی علاوه بر موارد فوق می‌توان از سموم ذکرشده در جدول 3 استفاده کرد.

جدول3-سموم رایج علفکش در زراعت عدس

استفاده از گلیفوسیت برای کنترل علف‌های هرز سبزشده قبل از کاشت عدس هم توصیه می‌شود.

خلاصه مطالب

کشت مستقیم عدس باعث کنترل تبخیر از سطح خاک، به‌حداقل رساندن تلفات ناشی از فرسایش، جداسازی کربن و کاهش نیازهای انرژی می‌شود. این تأثیرات باعث کاهش هزینه تولید، بهبود عملکرد، افزایش درآمد کشاورزان و ارتقاء معیشت آن‌ها می‌شود. گیاهان کاشته شده به‌صورت کشت مستقیم باعث حداقل اختلال در خاک و بقایای باقی‌مانده محصول قبلی می‌شود و در نتیجه بذور در موقعیت مطلوب برای جوانه‌زنی قرار می‌گیرند. کشت به‌موقع عدس در نظام‌های بدون خاکورزی در شرایط دیم باعث کاهش اثرات منفی تنش خشکی و افزایش دمای هوا بر روی محصول عدس می‌شود. فناوری کشت مستقیم عدس در بسیاری از مناطق توسط کشاورزان پذیرفته شده است و مزایای اصلی آن صرفه‌جویی در هزینه تولید، انعطاف‌پذیری در زمان کاشت و حفظ رطوبت است. مشکلات مربوط به کشت مستقیم و بدون شخم عدس عبارتاند از: تهدید علف‌های هرز برای استقرار محصول، کمبود ارقام اصلاح‌شده مناسب سیستم بدون خاکورزی که دارای رشد سریع هستند، زودرسی، زیست‌توده بالا و متحمل به علفکش‌ها. با آگاهی و شناخت از عملیات کشت مستقیم (کشت بدون شخم) می‌توان برای صرفه‌جویی در هزینه و گسترش این فناوری سازگار با محیط‌زیست بر مشکلات غلبه کرد.