اهمیت علف هرز گلایول وحشی
گلایول وحشی، علف‌هرز بومی یونان، ترکیه، عراق و ایران م یباشد. این گیاه در ایران پراکنش وسیعی داشته و در نقاط مختلف ایران همانند استان‌های خراسان، قزوین، آذربایجان شرقی، اردبیل، کرمانشاه و مرکزی می‌روید. در طی چند سال اخیر این علف‌هرز در استان اردبیل در مناطق حیران، گرمی (به‌ویژه منطقه موران)، بیله سوار، اصلاندوز و کلور یافت می‌شود و در مناطق شمال استان به‌ویژه منطقه گرمی (موران) و بیله سوار به صورت اپیدمی در آمده است و بخش قابل توجه‌ی از مزارع گندم و حبوبات را آلوده کرده است و می‌توان آن را جز علف‌های هرز چند ساله مزارع گندم و حبوبات محسوب نمود. گسترش گلایول وحشی در مزارع بیشتر از طریق انتقال کورم طی عملیات شخم انجام می‌شود. وجود بنیه قوی این علف‌هرز و رویش تقریبا همزمان آن با این محصولات موجب غلبه این علف‌هرز و افت عملکرد در مزارع عدس و غلات می‌شود. لذا شناسایی و مدیریت این علف‌هرز امری ضروری می‌باشد.
علف‌های هرز چندساله و اهمیت آن‌ها
چرخه زندگی علف‌های هرز
علف‌های هرز دارای چرخه زندگی متفاوتی می‌باشند یکساله، دوساله و برخی چندساله هستند. علف‌های هرز چندساله که با اندام‌های غیرجنسی مانند (ریشه، کورم، ریزوم و ...) تکثیر می‌شوند، مشکل سازترین علف‌های هرز در تولید محصولات کشاورزی در سرتاسر جهان هستند. این علف‌های هرز می‌توانند کیفیت زمین‌های زراعی را کاهش دهند. مهمترین عاملی که کنترل این علف‌های هرز مانند گلایول وحشی را مشکل‌ساز کرده است، تکثیر رویشی یا غیرجنسی آن می‌باشد . ظهور علف‌های هرز چندساله به‌صورت مهاجم در یک منطقه، باعث کاهش گیاهان بومی یا سایر رستنی‌های موجود در منطقه مانند درختان، درختچه‌ها و ... می‌شوند و تنوع زیستی را به خطر می‌اندازند و این امر می‌تواند مدیریت آن‌ها را با مشکل مواجه سازد.
تکثیر غیرجنسی
گیاهچه‌های حاصل از تکثیر غیرجنسی نسبت به گیاهچه‌های جنسی، دارای توان رقابتی بیشتری برای ادامه حیات می‌باشند. این تیپ از علف‌های هرز در هر فصل رشد، شروع به استفاده از کربوهیدرات‌های ذخیره شده در اندام‌های زیرزمینی خود می‌کنند. این امر باعث برتری رقابتی نسبت به محصولات زراعی می‌شود. تحقیقات نشان داده؛ بسیاری از گونه‌های علف‌هرز با پراکنش وسیع، از تکثیر رویشی به‌عنوان جایگزینی برای روش زایشی و تولید دانه بهره می‌گیرند. به‌طوری که از تحمل بالایی نسبت به شرایط محیطی برخوردار بوده و می‌توانند تحت شرایط غیر عادی به تولید مثل ادامه دهند.
مشخصات گیاهشناسی گلایول وحشی
گلایول وحشی
نام علمی: gladiolus
نام تیره: iridaceae
نام انگلیسی: wild gladiolus
نام فارسی: گلایول وحشی
گلایول وحشی gladiolus از تیره زنبق iridaceae می‌باشد که با کورم و بذر تکثیر می‌شود. گیاهی سه کربنه، تک‌لپه و چندساله است. گلدهی آن از بهار تا تابستان است. دارای گل‌آذین خوش‌های یک سویه، گل‌ها بنفش تیره و غیرمنظم، که چندان درشت نیستند. برگ‌های کشیده و رگبرگی موازی آن شبیه برگ‌های گلایول زینتی است. ارتفاع آن از 40 سانتی‌متر تجاورز نمی‌کند. کورم‌ها در عمق 10 تا 20 سانتی‌متری یافت می‌شود، اما در مناطقی که شخم عمیق زده می‌شوند در عمق‌های بیشتری نیز دیده می‌شوند.
شکل1- علف هرز گلایول
مدیریت غیرشیمیایی گلایول وحشی
با توجه به پراکنش بالای گلایول وحشی در سال‌های اخیر بین مزارع دیم در مناطق گرمی، بیله سوار و ... استان اردبیل باید نسبت به مدیریت تلفیقی این علف‌هرز اقدام نمود. گلایول وحشی با قابلیت تکثیر غیرجنسی از طریق اندام زیر زمینی کورم و تکثیر زایشی از طریق بذر بقاء و پراکنش خود را بالا می‌برد. مدیریت غیرشیمیایی علف‌های هرز چند ساله شامل روش‌های مختلف مکانیکی، زراعی و بیولوژیکی باعث تضعیف تدریجی و از بین رفتن اندام‌های رویشی می‌شود. هر یک از این روش‌ها مزایا و معایبی دارند و باید به‌درستی انجام شوند تا آسیب‌های احتمالی به اکوسیستم کشاورزی به حداقل برسد.
تنش‌های غیر زنده مانند خشکی، شوری و دماهای بالا و پایین (انجماد) از موانع و تهدیدهای مهم برای گسترش علف‌هرز به‌حساب می‌آیند که از بین آن‌ها تنش‌های کمبود آب، شوری و دما در مقایسه با سایر تنش‌ها، خسارت بیشتری وارد می‌کنند. استفاده از این تنش‌های غیر زنده به‌عنوان عامل مدیریتی می‌تواند موثر باشد. در بیشتر موارد در علف‌های هرز چندساله، رشد به‌صورت گروهی و تکثیر از طریق اندام‌های تولیدمثل غیرجنسی مانند کورم، ریزوم و ریشه نسبت به پراکنش بذری اهمیت بیشتری دارد بنابراین می‌توان در زمان مناسب و روش درست با از بین بردن قسمت‌های زیرزمینی گیاه، جلوی جوانه زدن و تکثیر رویشی آن‌را گرفت. بررسی‌های متعددی در زمینه مدیریت غیرشیمیایی علف‌هرز گلایول وحشی انجام شده است.
دمای بالا وخشک شدن
در طول سال‌های متمادی بعد از برداشت محصول، با انجام شخم متوسط و قرارگیری کورم‌ها در معرض نور خورشید در کنار دمای بالا در فصل تابستان، باعث کاهش اب کورم‌ها می‌شود به‌طوری که هر چه دما از25 درجه سانتی‌گراد بالاتر و هر چه مدت زمان قرار گرفتن کورم‌ها در دمای بالا طولانی‌تر باشد قابلیت زنده‌مانی و رویش کورم‌ها کاهش یافته و از در صد سبز شدن کورم‌ها در فصل بعد کاسته می‌شود.
اگر کورم‌ها در دماهای بالا به‌ویژه در منطقه مغان (گرمای شدید تابستان زیر تابش افتاب) بیش از چهار هفته قرار گیرد سبز شدن کورم‌ها به‌طور معنی‌داری کم می‌شود. در محدوده دمایی 20 تا 40 درجه سانتی‌گراد میزان آب در کورم‌های گلایول وحشی تا حدود 50 درصد کاهش می‌یابد، قدرت زنده‌مانی کم شده و قابلیت سبز شدن کاهش پیدا می‌کند. لذا هر نوع مدیریتی که باعث قراگیری کورم‌ها در معرض دمای بالا شود (همچون آفتابدهی و شعله‌افکنی) منجر به کنترل موثر آن خواهد شد.
انجماد
از راهکارهای دیگر مدیریت علف‌های هرز چند ساله در مناطق معتدله و سرد، در فصل زمستان استفاده یخ آب زمستانه است. این نتیجه به عنوان یک راهکار برای مدیریت علف های هرز مناطق سردسیر مورد توجه قرار می‌گیرد. در فصل ایش (زمستان) در طول سال‌ها قراردادن کورم‌ها با انجام شخم بعد از برداشت محصول در سطح زمین با استفاده از نزولات آسمانی و استفاده از یخ آب زمستانه در کنار قرارگیری کورم‌ها در دمای پایین (شرایط انجماد)، قدرت سبز شدن کورم‌های گلایول وحشی در فصل رویش بعد، کاهش خواهد یافت. هر چه دما از صفر درجه سانتی‌گراد پایین‌تر رود، درصد سبزشدن کورم‌ها در فصل بعد کاهش خواهد یافت. به‌طوری که در دمای 15 ، 20 و 25 درجه سانتی‌گراد زیر صفر در طول سه و چهار هفته، قابلیت زنده‌مانی کورم‌های گلایول وحشی از بین می‌رود و قدرت تکثیر و تراکم این علف‌هرز چندساله در فصل بهار کم خواهد شد. در حالت کلی اگر کورم‌ها سه و چهار هفته در دمای انجماد قرار گیرند قابلیت سبز شدن 4 برابرکاهش می‌یابد.
با آفتابدهی کورم‌ها در فصل گرم (تابستان) و انجماد آن‌ها در سطح خاک در زمستان ( فصل سرد) می‌توان به شکل پایدار جمعیت گلایول وحشی را کاهش داد.
خاکورزی
خاکورزی از روش‌های مدیریت علف‌های هرز می‌باشد. عملیات مناسب خاکورزی باعث کاهش جمعیت علف‌های هرز می‌شود. با انجام عمق شخم و دفن کردن کورم‌های گلایول وحشی در اعماق خاک از قدرت رویش کورم‌ها کاهش می‌یابد. هرچه عمق شخم بیشتر باشد قدرت رویش کورم‌های گلایول وحشی کمتر خواهد شد. عمق شخم متوسط (20 تا 25 سانتی‌متر) و شخم عمیق (25 تا 30 سانتی‌متر) بهترین نتیجه را دارند. در عمق شخم خیلی عمیق 40 سانتی‌متری هیچ کورمی قادر به سبز شدن نمی‌باشد دلیل این امر شاید کاهش تبادل گازها و حضور دی‌اکسیدکربن حاصل از فعالیت‌های بیولوژیکی خاک است.
نتیجه‌گیری
باید توجه داشت که مدیریت علف هرز چند ساله (مثل گلایول وحشی) فرایند طولانی است حضور و تراکم علف هرز باید پیوسته در مزرعه پایش شود و نمی‌توان فقط از یک روش واحد برای کنترل ان توصیه کرد. در واقع تلفیقی از روش‌های مدیریت مثل خشکی و انجماد به همراه شخم عمیق در ادامه فصل می‌تواند باعث یک مدیریت غیرشیمیایی قابل قبول باشد. در راستای ادامه مدیریت این علف هرز، در چند فصل زراعی بعدی باید از شخم‌های برگردان عمیق خودداری شود.