سطح زیرکشت سویا در ایران
در سال زراعی، 1400حدود 27 هزار هکتار سطح زیر کشت سویا در ایران وجود داشت. ازنظر پراکنش جغرافیایي این محصول، بیش از نود درصد از اراضي زیرکشت سویا در استان‌هاي مازندران و گلستان قرار دارد؛ بنابراین، وضعیت تناوب اراضي و الگوي کلی کشت سالانه در این دو استان، نقش عمده‌اي در تعیین میزان سطح زیرکشت سویا در سطح کشور دارد.
مشخصات گیاه‌شناسی سویا
سویا از زیرتیره پروانه‌آسایان و مهمترین گیاه روغني در دنیا است و رتبه دوم را از نظر تولید و سطح زیرکشت در ایران دارد. سویا گیاهی یکساله و دولپه است که به‌صورت بوته‌ای استوار رشد می‌کند. گل‌هاي سویا کوچک هستند و به رنگ‌هاي سفید تا صورتی، ارغوانی و بنفش دیده می‌شوند. گل‌ها درسویا، به‌صورت منفرد یا خوشه‌ای روی گره‌ها و از محل زاویه بین دمبرگ و ساقه آشکار می‌شود.
گلدهی از بخش‌های میانی به سمت بالا است. طول دوره گلدهی در سویا، از کمتر از ده روز تا یک ماه در ارقام مختلف است. گرده‌افشانی در این گیاه به‌صورت خودگشنی بوده و میزان دگرگشنی وابسته به فعالیت حشرات، کمتر از یک درصد است. میوه گیاه سویا غلاف یا نیام نامیده می‌شود. میانگین تعداد غلاف در ارقام تجاری بیش از سی غلاف در هر گیاه است. در هر غلاف دو تا پنج دانه وجود دارد؛ هرچند بیشتر ارقام در هر غلاف، حدود سه دانه دارند. رسیدن غلاف‌ها در گیاه سویا یکنواخت نیست و از بخش‌های میانی تا پایینی آغاز می‌شود و به سمت انتهای گیاه گسترش مي‌یابد. دانه‌های سویا به‌صورت گرد تا بیضی دیده می‌شوند. رنگ دانه‌ها در ارقام سویا متفاوت است و از کرم، زرد تا قهوه‌ای و سیاه دیده می‌شود. رنگ ناف از مشخصات دیگر بذر سویا است. ناف ممکن است به رنگ روشن تا سیاه دیده شود. وزن هزار دانه سویا در بیشتر رقم‌های زراعی، بین 60 تا 2۵ گرم تغییر می‌کند.
شکل1- غلاف سویا
تیپ‌های رشدی سویا
الف) تیپ‌های رشدی نامحدود: این ارقام زمانی شروع به گل دادن می‌کنند که هنوز نیمی از گره‌های ساقه اصلی تشکیل نشده‌اند؛ به همین سبب، اندام‌های رویشی و زایشی در بخش چشمگیری از دوره زندگی گیاه باهم کامل می‌شوند. در این ارقام، گلدهی از گره چهارم یا پنجم آغاز می‌شود و به طرف بـالا ادامه مییابـد. پس از ظهور نخستین نیام‌ها در قسمت پایین، گل‌های جدیدی در بخش فوقانی پدیدار می‌شوند. ارقام کتول، ویلیامز، صبا و زان، از ارقام نامحدود سویا محسوب می‌شوند.
ب) تیپ‌های رشدی محدود: در این ارقام، پس از ظهور نخستین غلاف‌ها در قسمت پایین، گل‌های جدیدی در قسمت فوقانی گیاه به وجود می‌آیند. در تیپ رشد محدود، گلدهی زمانی آغاز می‌شود که گره انتهایی ساقه تشکیل شده یا در آستانه تشکیل شدن باشد. گلدهی از هشتمین یا دهمین گره آغاز می‌شود و همزمان با ظهور اولین گل، همه غنچه‌ها به وجود می‌آیند و گلدهی به طرف بالا و پایین ادامه می‌یابد. رشد طولی ساقه اصلی در اوایل مرحله گلدهی یا کمی پس از آن متوقف می‌شود. تلار، سحر، گرگان ۳و سالند جزو ارقام رشد محدود سویا هستند.
ج) تیپ‌های رشدی نیمه‌محدود (بینابینی): در تیپ نیمه‌محدود، گلدهی زمانی آغاز می‌شود که همانند تیپ نامحدود، نیمی از گره‌های ساقه اصلی تشکیل شده باشند ولی رشد ساقه اصلی در این تیپ زودتر از رشد تیپ نامحدود پایان می‌یابد. از این گروه میتوان به نکادر، کاسپین و تپور اشاره کرد.
تاریخ کاشت سویا
مراحل رشد سویا در شکل دو نشان داده شده است. سویا هم به‌صورت بهاره و هم در زراعت تابستانه کشت می‌شود. گیاه سویا توانایی تحمل سرما را ندارد. اصولا زمانی که دمای خاک در عمق کاشت به ده درجه سانتی‌گراد برسد، میتوان سویا کاشت. سویا را باید زمانی کاشت که مطمئن باشیم سرمای اوایل بهار رخ نمی‌دهد. بهطورمعمول، کشت بهاره از نیمه اردیبهشت آغاز می‌شود، اما کشت تابستانه بنا به تاریخ برداشت محصول گیاهان پاییزه و باتوجه به شرایط آب و هوایی، بین 10 خرداد تا 20 تیر ماه است. عملکرد دانه سویا درکشت بهاره از کشت تابستانه بیشتر است.
سویا ازنظر دوره رشد به 1۳گروه رسیدگی، از،0 ،00 ،000 یک تا ده تقسیم‌بندی می‌شود. ارقامی که در گروه 000 قرار می‌گیرند، زودرس‌ترین ارقام هستند و هرچه به سمت گروه رسیدگی ده پیش می‌رود، ارقام دیررس‌تر می‌شوند. در کشور ما، ارقام گروه‌هاي ۵ ،۳،4 ،2و ۶ باتوجه به نواحی مختلف شرایط آب و هوایی منطقه، تطابق بیشتري را نشان داده‌اند و در چهار دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
1-ارقام زودرس شامل گروه‌های 2و ۳
2-ارقام متوسط رس شامل گروه 4
3-ارقام دیررس شامل گروه ۵
4-ارقام خیلی دیررس شامل گروه ۶
شکل2- مزرعه سویا
انتخاب رقم مناسب
بهترین رقم برای کشت در هر منطقه، رقمی است که بتواند مراحل رشد خود را در زمان موجود یا فصل رشد موجود در منطقه به اتمام رساند، مراحل رشدی حساس آن یعنی گلدهی و غلافبندی با شرایط نامساعد محیطی مواجه نشود و عملکرد مناسبی داشته باشد. ارقام سویا را میتوان بر اساس میزان حساسیت به طول روز، به بسیار زودرس تا بسیار دیررس تقسیم‌بندی کرد. روی‌همرفته، ارقام زودرس براي عرض‌هاي جغرافیایی بالا و هواي خنک یا نواحی با طول فصل رشد کوتاه مناسب هستند، درحالی که در نواحی با تابستان‌هاي گرم و عرض‌هاي جغرافیایی متوسط، میتوان با رعایت تاریخ کاشت مناسب، از ارقام گروه متوسط‌رس تا دیررس استفاده کرد.
بهطورمعمول، در کشت‌هاي تاخیري که احتمال برخورد گیاه با تنش‌هاي محیطی مثل تنش گرما و خشکی بیشتر است، بهتر است از ارقامی با تیپ رشد نامحدود و نیمه‌محدود مانند ویلیامز اسـتفاده کرد. سبب این ترجیح آن است که درصورت بروز احتمالی تنش‌هاي محیطی، گیاه بتواند خسارت حاصله را جبران کند. در ارقام با رشد محدود، توانایی جبران خسارت ناشی از تنش‌ها کمتر است و درنتیجه، بر اثر بروز تنش، عملکرد دانه کاهش می‌یابد.
ارقامی که متناسب با طول فصل رشد و میزان تجمع واحد حرارتی، از تمام طول فصل رشد بهره‌مند
می‌شوند، عملکرد اقتصادی بیشتری دارند. درمقابل، ارقامی که زودتر از پایان فصل زراعی در یک منطقه به مرحله رسیدگی می‌رسند، عملکرد کمتری خواهند داشت؛ البته در شرایطی که در یک منطقه، بنا بر آماده شدن زمین زراعی برای کشت زمستانه (زراعت بعدی) محصولاتی مانند غلات زمستانه باشد، میتوان با وجود شرایط مساعد محیطی، از ارقامی با دوره رشد کوتاه‌تر استفاده کرد.
خوابیدگی یا ورس بوته‌های سـویا بیشتر در خاک‌های بسیار حاصلخیز یا خاک‌های خیلی مرطوب روی می‌دهد. در چنین شرایطی، انتخاب ارقام با ارتفاع کوتاه‌تر و درنتیجه، مقاوم به خوابیدگی اهمیت زیادی دارد.
مقاومت به بیماری‌ها نیز شاخص مهمی در انتخاب ارقام سویا است. برای نمونه، در خاک‌های با بافت سنگین و رسی، ممکن است بیماری پوسیدگی فیتوفتورایی ریشه شیوع یابد. حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی سویا در کشور، معرفی بیست رقم تجاری از گروه رشدی دو تا پنج است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: ارقام نکادر، کاسپین، تلار و ساری برای کشت در استان مازندران، کتول و سامان برای استان گلستان، کوثر و M9 برای استان لرستان، ویلیامز، L17 یا صبا، آرین و پارسا برای دشت مغان و سالند و ۵04 برای کشت در استان خوزستان.