آشنایی با زراعت سویا (قسمت سوم)

کاشت سویا

سویا به دوصورت خشکه‌کاری و هیرمکاری (نمکاری) کشت می‌شود.

الف) خشکه‌کاری: پس از آماده‌سازی زمین، به روش فارو، با فاصله خطوط ۵0 تا ۶0 سانتی‌متر و با استفاده از بذرکارهاي ردیفی پنوماتیک با صفحه‌هاي مخصوص سویا، سویا کشت می‌شود. میزان مصرف بذر در این روش، 90 الی 100 کیلوگرم بنا به نوع رقم است. سویا از نظر عملکرد، به‌شدت نسبت به فاصله ردیف واکنش نشان می‌دهد. در این روش، به‌صورت نواري آبیاری می‌شود.

ب) هیرمکاری: در این روش که در بیشتر نقاط سویاکاری کشور قابل توصیه است، با از بین بردن کاه و کلش پس از برداشت غلات، زمین را بلافاصله آبیاري می‌کنند و پس از گاورو شدن زمین، 110 الی 120 کیلوگرم بذر را با دستگاه ردیفکار مناسب می‌کارند. آبیاري تا زمان ظهور گل‌ها متوقف می‌شود و زمان آبیاري دوم در مرحله گلدهی و هنگام آبیاری سوم نیز در مرحله پرشدن دانه‌ها است. در مجموع با آب پیش از کاشت که به آب هیرم معروف است، سه بار آبیاري می‌شود. در مواردي که هوا بسیار گرم یا زمین شیبدار است، ممکن است آبیاري چهارم نیز ضرورت یابد.

آرایش کاشت و تراکم بوته

بنا به طول دوره رشد رقم و کشت بهاره یا تابستانه، میزان مصرف بذر سویا از 90 تا 110 کیلوگرم در هکتار تغییر می‌کند. تراکم گیاهی کشت تابستانه را بیشتر از تراکم گیاهی کشت بهاره در نظر می‌گیرند. همچنین رقم‌های دیررس به سبب رشد بیشتر، تراکم کمتری نسبت به رقم‌های زودرس دارند. تراکم گیاه سویا در رقم‌های زودرس و میانرس، حدود 45 تا ۵0 گیاه در مترمربع و در رقم‌های دیررس، بین ۳0 تا 40 گیاه در مترمربع است. تراکم بالا موجب تشکیل نخستین غلاف در ارتفاع بالاتري نسبت به سطح خاک مي‌شود و برداشت مکانیزه محصول را ساده‌تر می‌کند. بااین‌حال، باید توجه داشت که مصرف بیش از اندازه بذر، سبب خوابیدگی و ورس گیاهان به‌ویژه درکشت با فواصل کم بین ردیف‌ها مي‌شود. کاهش تولید شاخه، تعداد غلاف و تعداد دانه در بوته، از دیگر معایب تراکم بسیار بیشتر از حد مطلوب است. آرایش کاشت سویا به دو صورت زیر است:

الف) دو ردیف کاشت روی هر پشته به عرض 75 سانتیمتر: در این روش، باتوجه به زمان کشت، طول دوره رشد و رقم، فاصله بوته‌ها روي خطوط کشت ۶ تا 8 سانتي‌متر توصیه مي‌شود. آرایش کشت سویا به‌صورت دو ردیف روي پشته، فضای بین ردیف‌ها و رقابت بین علف‌های هرز را کاهش می‌دهد، بر توسعه بیشتر گیاه روی ردیف‌ها تأثیر می‌گذارد و همچنین رقابت بین بوته‌های سویا برای دسترسی به فضای رشد و نور بیشتر را کاهش می‌دهد این آرایش کاشت موجب افزایش تعداد غلاف در بوته و سرانجام، افزایش عملکرد دانه می‌شود.

ب) یک ردیف کاشت روی پشته به عرض 50 تا 60 سانتی‌متر: در این روش، باتوجه به زودرس یا دیررس بودن رقم، فاصله گیاهان روی ردیف کاشت بین ۳ تا 5 سانتی‌متر تغییر می‌کند. ارقام زودرس با تراکم بیشتری کاشته می‌شوند. در فاصله خطوط کاشت کمتر از پنجاه سانتی‌متر، امکان استفاده از کولتیواتور برای از بین بردن علف‌های هرز وجود ندارد و لازم است ازطریق روش‌های شیمیایی و تناوب، علف‌های هرز را مدیریت کرد.

عمق کاشت

در بین گیاهان روغنی، سویا بیشترین وزن دانه را دارد. گیاه سویا به تراکم و سله خاک بسیار حساس است. این موضوع به‌ویژه برای رقم‌های زودرس که مقدار شاخه کمی تولید می‌کنند، اهمیت بسیاری دارد. چنانچه درصد سبز مزرعه کافی نباشد، استفاده بهینه از شرایط محیطی نیز فراهم نمی‌شود و عملکرد دانه در واحد سطح کاهش می‌یابد.

عمق کاشت اهمیت زیادی در کشت سویا دارد؛ درصورتی‌که عمق کاشت خیلی کم باشد، با خشک شدن سـیع خاک، جوانه‌زنی با اشکال مواجه می‌شود و اگر خاک خیلی عمیق باشد به‌ویژه در اراضی با خاک‌های سنگین، گیاهچه نمیتواند راحت به سطح خاک برسد. بنابراین، عمق کاشت در زراعت سویا، ۳ تا ۵ سانتی‌متر توصیه می‌شود. معمول‌ترین ادوات کشت سویا ردیفکارهای ذرت، پنبه، چغندرقند و گاهی گندم است، اما باید دقت داشت که این ادوات مجهز به مهار عمق باشند و پیش از کاشت، تنظیمات لازم روی آن‌ها انجام گرفته باشد.

تناوب کاشت

سویا را نباید در یک مزرعه بیش از دو سال متوالی کشت کرد. بیماری‌های پوسیدگی ریشه مثل فیتوفتورا و ریزوکتونیا، به‌شدت در تک‌کشتی‌های پشت‌سرهم سویا در یک مزرعه گسترش می‌یابند. سویا نباید پس از لوبیا، کلزا یا آفتابگردان کشت شود؛ وگرنه بیماری کپک سفید، عملکرد سویا را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد. بهترین گیاهانی که به‌خوبی در تناوب با سویا قرار می‌گیرند، غلاتی همچون گندم، جو و ذرت هستند. همچنین، مشخص شده است که قرارگیری سویا در تناوب با گندم، عملکرد گندم را نیز به‌طور معناداری افزایش می‌دهد.

در بیشتر مزارع، سویا در کشت دوم پس از برداشت غلات کاشته می‌شود؛ ازاین‌رو، بیشترین تناوب سویا در این مناطق، تناوب غلات (گندم و جو) و سویا است. استفاده از این تناوب، با وجود برخی از معایب مثل رطوبت زیاد خاک در زمان خاکورزی برای کشت‌های پاییزی، پیدایش شرایط مناسب برای ایجاد بیماری‌های قارچی خاکزی و کرپه کردن کشت غلات، می‌تواند با مهار علف‌های هرز و ایجاد حاصلخیزی، نقش مؤثری برای محصول بعدی داشته باشد.

آماده‌سازی زمین

به‌طورمعمول، هدف از عملیات خاکورزی عبارت است از: مدیریت بقایای گیاه قبلی، کاهش مشکلات بیماری‌ها، مخلوط کردن کودها و آهک در خاک، مهار نسبی علف‌های هرز و به‌ویژه آماده‌سازی بستر مناسب برای جوانه‌زنی گیاه زراعی.

بستر بذر مناسب مکانی برای بذر به وجود می‌آورد که بتواند به‌سرعت جوانه بزند و همچنین دسترسی ریشه‌های گیاهچه‌های سبزشده به آب و مواد غذایی را افزایش می‌دهد. بستر بذر باید به‌نحوی آماده شود که از سله بستن سطح خاک جلوگیری کند و سرانجام، امکان خروج و استقرار سریع گیاهچه از خاک را فراهم سازد. عملیات خاکورزی لازم برای ایجاد چنین بستری، بنا بر بافت خاک و میزان بقایای محصول قبلی، متفاوت خواهد بود. به‌طورمعمول، خاکورزی مرسوم سویا بیشتر یک شخم عمیق پاییز (چند ماه پیش از کاشت سویا) و همچنین یک شخم سبک در آغاز بهار بلافاصله پیش از کشت سویا را شامل می‌شود. کودهای فسفر ضروری در زراعت سویا، بیشتر همراه با شخم عمیق پاییزه، در عمق گسترش ریشه با خاک مخلوط می‌شود.

در سال‌های اخیر، سیستم‌های خاکورزی حفاظتی در زراعت ویا رواج بیشتـری یافته‌اند. در این روش‌ها، نیازی به دفن و از بین بردن همه بقایای محصول قبلی در مزرعه نیست. نوعی از اکورزی وجـود دارد که بیست درصد بقایای محصول قبلی خاک را می‌پوشاند و باقی‌مانده را به‌شکلی یکنواخت با خاک مخلوط می‌کند. این گونه از خاکورزی، یک سیستم خاکورزی حفاظتی است که در بسیاری از مزارع کانادا و بخش‌هایی از آمریکا استفاده می‌شود و کاهش فرسایش آبی و سرانجام، بهبود ساختمان خاک را در پی دارد.

در خاکورزی حفاظتی، کارنده‌هایی که بذر سویا را در خاک قرار می‌دهند، باید قابلیت نفوذ در عمق مناسب را داشته باشند و شرایط تماس بذر با خاک را فراهم کنند. این موارد باید در سرعت پیش‌روي مناسب و با اطمینان از کار انجام شود. بهترین حالت براي شیار بازکن، فرمی است که خاک پس از استقرار بذر روي آن ریزش کند. شـیار بازکن‌های مدل T برعکس براي این منظور مناسب هستند. با ظهور علفکش‌های جدید ویژه زراعت سویا و ساخت ادوات مناسب کاشت، بسیاری از کشاورزان می‌توانند عملکردهای بالایی را در سیستم‌های کم‌خاکورزی یا بی‌خاکورزی به‌دست آورند.

آبیاری سویا

سویا گیاهی تابستانه است و تنش رطوبتی یکی از عوامل اصلی محدودیت تولید آن محسوب می‌شود. آبیاري قادر است عملکرد سویا را تا دو برابر نسبت به شرایطی که آبیاري نمی‌شود، افزایش دهد. حساس‌ترین مرحله رشد سویا به کمبود آب براي ارقام رشد نامحدود، مرحله توسعه غلاف و پرکردن دانه و براي ارقام رشد محدود، دوران شروع گلدهی است. آبیاري در دوران گلدهی، تعداد دانه در گیاه را افزایش می‌دهد. به‌طورمعمول، تعداد گل‌هاي تولیدي سویا نسبت به تعداد غلاف‌هاي تولید شده بیشتر است؛ اگر در مرحله توسعه غلاف، آب فراهم نشود، به احتمال بسیار زیاد، گیاه از بین می‌رود؛ بنابراین، افت تعداد کمی از گل‌ها با تنش سبک در دوران ابتدایی رشد زایشی، نقش مهمی در تولید کل سویا ایفا نمی‌کند.

شکل1-آبیاری مزرعه سویا

آبیاري نکردن سویا تا مرحله گلدهی، تأثیر چشمگیری در عملکرد ندارد. تنش آبی در مرحله گلدهی و غلاف‌دهی، سبب عقیم شدن گل‌ها در مرحله توسعه غلاف می‌شود و در اوایل پرشدن دانه، موجب کاهش تعداد دانه و در مرحله پرشدن دانه منجر کاهش اندازه دانه می‌شود. تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف، اجزای اصلی عملکرد سویا محسوب می‌شوند و نسبت به کمبود آب، حساسیت بسیاری دارند.

اولویت‌بندی آبیاري سویا تحت شرایط مختلف آب دسترس‌پذیر

ازآنجاکه منابع آبی براي آبیاري کامل سویا در بسیاري از شرایط وجود ندارد؛ باتوجه به گزینه‌هاي مختلف،کشاورز می‌تواند به شرح زیر آبیاري کند.

الف) امکان یک آبیاري وجود داشته باشد: اگرچه آبیاري در زمان کاشت گیاه سویا اهمیت زیادي دارد ولی در شـرایطی که تنها یکبار آبیاری امکان‌پذیر است، الویت تخصیص آب با مرحله R4 است. به‌طورمعمول، دماي هوا در زمان کاشت سویا، کمتر از دماي هوا در مرحله توسعه غلاف (مردادماه) است، ضمن اینکه بارش زمستانه موجب ذخیره شدن رطوبت در خاک می‌شود و درنتیجه، شرایط را براي سبز شدن بذرهای سویا فراهم می‌کند. با هماهنگ کردن تاریخ کاشت سویا با باران‌هاي بهاري نیز می‌توان به سبز کمابیش مناسب امیدوار بود، اما اگر در گرماي تابستان، آب برای مرحله توسعه غلاف فراهم نشود، احتمال از بین رفتن گیاه بسیار زیاد است؛ بنابراین، توصیه می‌شود که براي ذخیره کردن رطوبت در نیمرخ خاک، به شخم زمستانه توجه جدی شود.

ب) امکان دو آبیاري وجود داشته باشد: هرگاه اجرای دو آبیاري مقدور باشد، باید نخستین بار در زمان کاشت و دومین بار در مرحله توسعه غلاف آبیاری شود.

پ) امکان سه آبیاري وجود داشته باشد: در این حالت، بهتر است نخستین بار در زمان کاشت، دومین بار همزمان با مرحله توسعه غلاف و سومین بار هنگام پر شدن غلاف یا دانه بستن آبیاری شود.

آخرین آبیاری

تصمیم‌گیری درباره قطع آخرین آبیاري براي کشاورزان بسیار مهم است. باید دقت شود که رطوبت خاک براي توسعه کامل دانه‌ها مناسب باشد. روی‌همرفته هرگاه پنجاه درصد غلاف‌ها، دانه‌هاي مؤثری براي عملکرد داشته باشند و خاک نیز رطوبت مناسب براي ادامه رشد داشته باشد، میـوان آبیاري را قطع کرد؛ اما اگر خاک خشک باشد، به یک آبیاري دیگر براي دستیابی به بیشترین عملکرد نیاز است. یکی از راه‌های تشخیص کافی بودن رطوبت خاک براي تکمیل رشد دانه‌ها، روش لمسی است که به همین منظور، میتوان از چند نقطه از خاک مزرعه تا عمق توسعه ریشه، نمونه‌هایی را را برداشت کرد. اگر این نمونه‌های خاک حین مالش در دست، به‌سادگی به نوار باریک یا گلوله تبدیل شوند، نشانه رطوبت مناسب در خاک است.

روش‌های آبیاري سویا

از روش‌هاي آبیاري سطحی و تحت فشار، می‌توان براي آبیاري سویا استفاده کرد. هر روش شرایط خاصی می‌طلبد، به‌طوریکه نمیتوان یک شیوه را همچون بهترین روش براي همه شرایط انتخاب کرد. روی‌همرفته، هنگام کاربرد روش‌هاي آبیاري سطحی براي آبدهی سویا درخاک‌هاي سنگین، پیش از ایجاد ترک‌هاي بزرگ در زمین، باید آبیاري کرد.