هرس درختان گردو
در میان گونه‌های مختلف گردو،گردو ایرانی (Juglans regia L.) اهمیت اقتصادی زیادی دارد. طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی (1394) ایران با بیش از 157 هزار هکتار سطح زیر کشت و با تولید 12درصد ( 260هزار تن) پس از چین و آمریکا، سومین کشور تولیدکننده گردو در جهان است. دویست و سی هزار تن گردوی تولید شده در ایران عمدتا در بازارهای داخلی مصرف می‌شود. موانع تولید گردو ایران زیادند ولی مهمترین آن‌ها تنوع آجیل گردو و وجود گردوهایی با کیفیت پایین مغز می‌باشند. در گذشته باغات گردو بصورت تك درختان کشت شده در حاشیه باغات و مزارع از درختان غیر پیوندی بودند که متاسفانه هم اکنون نیز ادامه دارد. با آنکه پیوند گردو در مقایسه با سایر درختان میوه مشکل است ولی با رعایت برخی اصول در تهیه پایه و پیوند میتوان درصد موفقیت را افزایش داد.
مشکل بعدی عدم تربیت و هرس درختان گردو است که در میان باغداران چنین جا افتاده است که گردو نیازی به هرس ندارد و در صورت هرس، درختان گردو خشك می‌شوند. چنین تصوری درست نیست. در سراسر جهان درختان گردو پس از کاشت تا ده‌ها سال پس از آن تربیت و هرس می‌شوند. در ایستگاه تحقیقات کشاورزی کهریز ارومیه نیز درختان گردو طی 20 سال گذشته نه تنها تربیت شده‌اند بلکه هرس باردهی هم با شدت‌های مختلف دریافت داشته‌اند ولی هیچ ارتباطی بین هرس و خشك شدن درخت دیده نشده است. در صورت عدم تربیت و هرس درختان گردو به مرور زمان نه تنها باردهی کمتر می‌شود بلکه کیفیت مغز گردو پایین می‌آید. از این رو می‌بایست همانند سایر درختان میوه مورد تربیت و هرس قرار گیرند. در مورد تربیت و هرس درختان گردو در ایران منابع علمی بسیار محدود است با این وجود در این مجموعه سعی شده است مطالبی مفید براساس تجربیات مولفان و مرور منابع علمی خارجی به خوانندگان گرامی تقدیم گردد. به این ترتیب با استفاده از نهال‌های پیوندی و تربیت و هرس صحیح آن‌ها میتوان به محصول مرغوب و درجه یك با ارزش بالای تجاری دست یافت و با کشورهای رقیب رقابت نمود.
شکل1- هرس درخت گردو
مفاهیم اساسی تربیت و هرس
تربیت درختان جوان با دو هدف ایجاد شاخه‌بندی قوی جهت تحمل بار سنگین و حداکثر نفوذ نور به داخل تاج درخت انجام می‌شود. برای تشکیل انشعابات اولیه تحریك به رشد عمودی نهال (تنه ساز) ضروری است. توزیع انشعابات اولیه روی تنه باید به نحوی باشد که حداکثر نور خورشید را دریافت نمایند. این امر برای تولید حداکثر محصول و کیفیت لازم است و جنبه هنری زیادی دارد. تفاوت‌های جزیی بین نهال‌های گردو در نهالستان وجود دارد و نمی‌توان انتظار داشت که همه آن‌ها مشابه هم باشند. بهترین کار آن است که فقط نهال‌هایی انتخاب وکاشته شوندکه دارای اسکلت‌بندی اولیه خوبی باشند. در نهالستان بسته به سن نهال ارتفاع نهال و انشعابات روی آن متغیر است. نهال‌های بلند به ارتفاع بیش از دو متر با تعدادی انشعاب روی تنه این مزیت را دارند که در سال اول کشت میتوان اولین یا دومین انشعاب اصلی را روی آن‌ها انتخاب نمود. نهال‌های ضعیف یا بدون اسکلت (ترکه) را میتوان 5-6 جوانه بالاتر از محل پیوند کوتاه کرد تا در سال بعد یك شاخه قوی برای تشکیل تنه به وجود آید.
تربیت وهرس درختان گردو براساس نحوه باردهی ارقام متفاوت است. در گردو چهار نوع عادت باردهی وجود دارد:
1-ارقام با باردهی انتهایی (نظیر ارقام هارتلی و فرانکت): این ارقام پررشد و دیربارده بوده و عادت رشد عمودی
دارند و در انتهای شاخه‌های یکساله بار می‌دهند. این ارقام بهتر است بعد از تکمیل فرم اولیه با هرس حداقل (تنك شاخه‌های خشك و مزاحم) نگهداری شوند.
2-ارقام با باردهی جانبی (نظیر ارقام پدرو، چندلر و چیکو): این ارقام کم رشد، زود بارده، پربار و دارای عادت رشد گسترده و نیمه‌گسترده هستند. تعدادی از جوانه‌های جانبی آن‌ها روی شاخه یك ساله بار می‌دهند. محصول زودرس و سنگین آن‌ها سبب توقف رشد رویشی آن‌ها در سنین 4-5 سالگی شده و ممکن است در اثر باردهی شدید خشك شوند. این گروه در مقایسه با دسته اول احتیاج به هرس بیشتری دارند تا کیفیت میوه، باردهی و رشد رویشی آن‌ها تعدیل گردد. ارقام کم رشد با باردهی جانبی نه تنها فاصله کاشت کمتری می‌خواهند ( 4× 8 متر) بلکه هرس شدیدتری هم می‌خواهند. در برخی کشورها حتی آن‌ها را به صورت پرچین هرس می‌نمایند.
3-ارقام با عادت باردهی حد واسط: این ارقام در انتها و زیرانتهای شاخه یکساله بارده هستند و نسبت به گروه باا باردهی جانبی ضریب باردهی کمتری دارند.
4-ارقام با باردهی خوشه‌ای: در مقایسه با دو تیپ باردهی قبلی این ارقام بسیار نادر هستند و میوه آن‌ها هم به صورت انتهایی و هم خوشه‌ای تشکیل می‌شود و احتیاجات هرس و تغذیه‌ای بیشتری دارند. لازم به ذکر است که در تیپ‌های قبلی متوسط تولید میوه در خوشه سه عدد و حداکثر شش عدد ذکر شده است، ولی در باردهی خوشه‌ای تعداد میوه در هر گل آذین متجاوز از بیست گردو می‌باشد. این ارقام که منحصرا مربوط به ایران هستند، اغلب کوچکتر از دو گروه قبلی بوده و ارزش تجاری کمتری نسبت به سه عادت باردهی قبلی دارند و در ایران به غلط گردوی اسرائیلی نامیده می‌شوند.
تربیت درخت ترکیبی از عملیات تنك شاخه (حذف شاخه از بیخ) و سربرداری می‌باشد. تنك شاخه سبب توزیع بهتر شاخه‌ها و انشعابات روی تنه درخت می‌شود. سربرداری شاخه‌ها به تناسب رشد شاخه‌ها انجام می‌شود. از سربرداری میتوان برای تغییر جهت رشد شاخه به پایین یا بالا استفاده کرد .برای مثال چنانچه هدف باز کردن تاج است بهتر است عمل سربرداری از بالای یك جوانه رو به بیرون صورت گیرد.
درختان گردو بسیار نورپسند بوده و برای باردهی بیشتر، به نور بیشتری احتیاج دارند. در یك باغ، درختان حاشیه عملکرد بیشتری دارند و در یك درخت بزرگ هرس نشده بیش از 75 درصد بار درخت در یك سوم فوقانی تاج متمرکز می‌شود.
در چرخه تولید مثلی گردو دو مرحله کاملا مشخص وجود دارد که هدف و نوع هرس در هر مرحله متفاوت
است. مرحله اول دوره تربیت (فرم دهی) درختان جوان ( 1سال اول) می‌باشد که در این مرحله هدف تحریك رشد رویشی کافی جهت توسعه سطح باردهی و اجتناب از هرس بیش از حد است. این زمان مصادف است با رشاد فعال درخت به طوری که نور خورشید به اندازه کافی به داخل تاج درخت می‌رسد. در ارقام پر بار، محصول زیاد در سال‌های اول ممکن است رشد شاخه‌ها را بسیار کاهش داده و حتی متوقف نماید. در این ارقام تعدادی از شاخه‌ها باید هر ساله هرس شوند تا تاج درخت به طور پیوسته رشد نماید. در ارقام کم بارده فقط باید شاخه‌های مزاحم و رقیب را تنك کرد ( شاخه‌ها را از بیخ قطع کرد). سربرداری شاخه‌ها سبب می‌شود که قسمت بارده درخت که در جوانه انتهایی قرار دارد حذف شود.
مرحله دوم از رشد درختان گردو از 8-10 سال پس از کاشت آغاز می‌شود و تا پایان عمر درخت ادامه دارد.
در این مرحله درختان گردو می‌توانند فضای موجود را پوشش دهند. در این مرحله شاخه‌های پایین درخت از نور کافی بهره‌مند نمی‌شوند. به علت کاهش نور و کربوهیدرات‌ها رشد شاخه‌های بارده قسمت‌های سایه‌گیر درخت خیلی کم ا ست (کمتر از 5 سانتی‌متر) و اگر این وضع ادامه یابد شاخه‌های بارده داخلی تاج خشك شده و در قسمت‌های پایین درخت محصول تولید نخواهد شد. تلفات محصول زمانی تشدید می‌شود که تاج درخات توسط درختان مجاور سایه اندازی شوند.
انواع روش‌های تربیتی درختان گردو
فرم‌های زیادی از قبیل پالمت (بادبزنی)، محور مایل (درخت به صورت کج کاشته می‌شود)، جامی و محور
مرکزی آزاد (هرمی) و محور مرکزی تغییر یافته (شلجمی) برای تربیت گردو در کشورهای مختلف بررسی شده‌اند. نتایج نشان می‌دهند که فرم شلجمی در کشورهای مختلفی مثل آمریکا، شیلی و هرمی و شلجمی در فرانسه در سال‌های اولیه احداث باغ عملکرد بیشتر و هزینه هرس کمتری نشان داده‌اند. علاوه بر این امروزه درختان گردو را به شکل پرچین و با تراکم کشت پرورش می‌دهند که در قسمت‌های بعدی مزایا و معایب این روش تشریح می‌شوند. با توجه به اهمیت فرم‌های شلجمی و هرمی در پرورش درختان گردو، ایان روش‌ها در ادامه به تفصیل بیان می‌شوند.
استاندارد نهال و توصیه‌های فنی خرید و کاشت نهال
قبل از پرداختن به موضوع تربیت درختان گردو لازم است نکات مهمی در مورد استاندارد نهال و نحوه خرید و کاشت نهال گردو یادآوری شود. مهمترین شاخص‌های استاندارد نهال گردو شامل مشخص بودن نوع رقم و پایه (برخورداری از شناسه)، سن پایه و رقم (به ترتیب دو و یك سال)، برخورداری از ریشه طبیعی، قطر و ارتفاع مشخص می‌باشند. قطر درخت در موقع کشت باید حداقل 2 سانتی‌متر باشد، تنه نهال یك تنه، عمود، دارای جوانه‌های سالم، بدون علایم آلودگی زخم و آفات و بیماری و نیز دارای ریشه‌های فرعی بیش از 20 عدد باشد. تهیه نهال فقط از موسسات و شرکت‌های معتبر زیر نظر موسسه ثبت و گواهی بذر و نهال صورت گیرد. از خرید نهال‌های بین راهی، دپو شده در معابر، نهال‌های بی‌هویت (بدون اسم پایه و رقم)، مشکو به قاچاق، مسن، ناسالم، کج و معوج، غیرطبیعی، خشك شده (کم جان)، کم ریشه، پوست زخمی (با یا بدون خروج صمغ از محل پیوند)، پیوند نشده و یا بد پیوند شده خودداری نمایید. در تهیه نهال گردو، رقم گرده‌زا نیز از نهالستان مطالبه شود. همچنین برخی افراد سودجو با سربرداری نهال و انتخاب یك شاخه از بیست سانتی، آن را به شکل پیوندی می‌فروشند که در این مواقع جهت تعیین صحت و سقم پیوندی بودن نهال به بخش ثبت و گواهی نهال استان مربوطه و یا مدیریت باغبانی سازمان جهاد کشاورزی مراجعه شود.
توصیه می‌شود نهال‌های خریداری شده را تا زمان کاشت به طور موقت در یك جای خنك و سایبان‌دار نگهداری شوند. گودال‌های کاشت، حداقل یك متر مکعب با بیل مکانیکی حفر شود و کلا با خاک‌های سطحی به همراه دو فرغون کود پوسیده (بدون بو و به رنگ سیاه) مجددا پرشود و بمدت شش ماه فرصت داده شود تا نشست کند. درختان کاشته شده را از 70 سانتی‌متری سربرداری کنید. این عمل با کاهش سطح تبخیر باعث ایجاد توازن بین ریشه‌های کنده شده در حین جابجایی نهال وقسمت هوایی شده و در رشد بعدی نهال موثر واقع خواهد شد. در مورد نهال‌های گلدانی که ارتفاع نهال ممکن است کمتر از حد یك نهال استاندارد باشد بهتر است که در سال اول با حفظ یك شاخه قوی و بستن آن به قیم ابتدا تنه درخت را ایجاد کنید و در سال بعد آن را مجدد سربرداری کنید تا انشعابات جانبی بوجود آیند. در روش دوم که ساده‌تر است نهال‌های بذری دو ساله را در زمین اصلی بکارید و یك سال بعد روی آن‌ها ارقام مورد نظر را پیوند (سرشاخه کاری) نمایید. لازم به ذکر است که سرشاخه کاری ارقام گردو روی پایه‌های پارادوکس و گردوی سیاه یك عمل مرسوم در کالیفرنیا نیز است. مزیت این روش درصد بالای زنده مانی نهال در زمین اصلی و قدرت رشد زیاد نهال در سنین دوم و سوم است. در چنین حالتی میتوان انتظار داشت که رشد درخت در پایان فصل رشد به بیش از 2 متر برسد.