آشنایی با کاربرد پوشش توری (سایبان) در پرورش انجیر (قسمت اول)

انجیر

براساس آمار سال2020 ،کشورهای اول تولید کننده انجیر دنیا با سهم حدود 70 % از تولید جهانی و تولید سالیانه بیش از 100 هزار تن از این محصول به ترتیب ترکیه، مصر، مراکش، الجزایر و ایران می‌باشند. دلیل برتری محصول انجیر کشور ایران نسبت به سایر کشورهای دنیا این است که بهطورعمده در مناطق کم بارش و شرایط دیم تولید می‌شود هرچند درخت انجیر متحمل به شرایط دیم و کم‌آبی بوده، اما تنش خشکی در کاهش مقدار و کیفیت محصول آن و حتی ایجاد ناهنجاری در گیاه نقش مهمی دارد به‌تازگی افزایش دما و کاهش رطوبت هوا، حمله پرندگان و زنبورها، خسارت به این محصول را افزایش داده است از چالش‌های دیگر این محصول می‌توان به افزایش تابش خورشید اشاره داشت که باعث بروز نارسایی‌های زیست محیطی می‌شود سایبان یا پوشش توری این پتانسیل را دارد که با جلوگیری از آسیب پرندگان و زنبورها و کاهش آفتاب سوختگی، کیفیت میوه را در زمان برداشت افزایش دهد این فناوری می‌تواند به‌عنوان یک روش حفاظت از محصولات کشاورزی در مقابل شرایط نامساعد محیطی همانند تابش شدید خورشید، تنش گرمایی و خشکسالی ، باد و تگرگ و آفات توصیه می‌گردد سایبان می‌تواند با تغییرکیفیت (تاثیر رنگ پوشش) و کمیت نور (سایه‌دهی) بر متغیرهای محیطی مانند دما، سرعت باد یا رطوبت نسبی داخل تاج درخت تاثیرگذار باشد.  

پوشش‌های سایه‌دهی

سایبان (پوشش‌های توری سایه‌دهی) در گروه امور باغبانی حفاظتی قرار می‌گیرد. سایبان‌ها در کشور ایران تاکنون در استان‌های خراسان‌رضوی و فارس بیشترین سطح کاربرد را داشتند. تولید تحت شرایط کنترل شده سایبان با کنترل میکرو کلیمای گیاه باعث کاهش خسارت ناشی از تنش‌های زنده و غیرزنده می‌گردد که به عنوان نمونه می‌توان به موارد ذیل اشاره داشت:

الف- مقابله با آفتاب‌سوختگی و کاهش تبخیر و تعرق محصول: آفتاب سوختگی برگ، شاخه، تنه و میوه انجیر در شرایط دیم معمول است کاربرد سایبان نقش اساسی در کاهش خسارت آفتاب‌سوختگی‌ها دارد.

ب- کاهش خسارت تگرگ: تگرگ بهاره و تابستانه با توجه به تردی شاخه انجیر خسارت قابل توجهی به درخت و حتی محصول خواهد زد پوشش توری در کاهش ضربه‌های تگرگ نقش موثری دارد.

ج- کاهش خسارت گرد وخاک:  گرد و خاک به‌دلیل کرک‌های زیاد برگ انجیر محل مناسبی برای تجمع آنها و در نتیجه کاهش فتوسنتز و افزایش خسارت کنه تارتن انجیر می‌باشد پوشش توری تاثیر قابل توجهی در کاهش تجمع گرد و خاک روی برگ انجیردارد.

ه- مقابله با حمله پرندگان: پرندگان زیادی از میوه رسیده انجیر تغذیه می‌کنند که گنجشک و بلبل گوش سفید یا خرمایی علاوه بر سوراخ کردن میوه و تغذیه از بافت داخلی میوه انجیر باعث ریزش میوه‌های نارس هم می‌شوند میوه درختان انجیر بدون سایبان به‌ویژه درختان کنار چشمه‌ها و آبگیرها خسارت زیادی در اثر تغذیه پرندگان می‌بینند.

شکل1- تورهای سایبانی زرد

و- کنترل آفات و حشرات مضر

برخی سایبان‌ها کاربرد چند منظوره دارند که از جمله آن می‌توان به تاثیر رنگ سایبان بر کیفیت نور و اثر آن بر واکنش‌های فیتوشیمیایی گیاه اشاره داشت.

توری‌های رنگی (محافظت کننده) سایه‌بان‌های پراکنده کننده نور و دارای مزایای بالقوه برای تولید محصولات در کشت‌های حفاظت شده هستند بر خلاف توری‌های سفید و سیاه، توری‌های انتخابی نو ، علاوه بر توانایی تغییر کیفیت نور ارسالی، نقش محافظتی در برابر تگرگ، حشرات، باد و شدت نور اضافی را دارند. توری‌های انتخابی نور شامل توری‌های رنگی- رنگی (آبی، سبز، قرمز و زرد) و توری‌های خنثی رنگی (خاکستری، سفید و مرواریدی) می‌باشند که طیف‌های کمتر یا بیشتر از طیف مریی را جذب می‌کنند. پوشش توری آبی رنگ نسبت به تورهای با رنگ سبز، سفید، سیاه و قرمز برای انجیر رقم سبز مناسب‌تر تشخیص داده شد.

توری‌های انتخابی نور به‌عنوان یک تکنولوژی نوین کشاورزی، ترکیبی از حفاظت فیزیکی و فیلتراسیون تابش نور می‌باشند آن‌ها به‌منظور ترویج پاسخ‌های فیزیولوژیکی مورد نظر توسط نور تنظیم می‌شوند پاسخهای مورد انتظار آن‌هایی هستند که ارزش تجاری محصول مانند عملکرد، کیفیت و درجه بلوغ محصول را تعیین  می‌کنند.

همچنین توری‌های انتخابی نور توانایی انتقال نور مستقیم به نور پراکنده را دارند این عملکرد آن‌ها سبب بهبود نفوذ نور به درون تاج گیاه شده و با اثر خنک کنندگی متوسط از سوختگی جلوگیری و سبب کنترل آفات می‌شوند. سایه‌دهی محصولات سبب ایجاد تغییر در میکروکلیما و فعالیت محصول می‌شود تغییر در میکروکلیما، آسمیلاسیون دی‌اکسیدکربن را تغییر داده که به تبع آن بر رشد و نمو محصولات تاثیر می‌گذارد.

مشخصات رنگ و درصد سایه‌دهی سایبان مورد بررسی در انجیر

تاکنون دو آزمایش در ایران جهت معرفی رنگ، درصد سایه‌دهی و زمان نصب سایبان در انجیر مورد بررسی قرار گرفته است هردو آزمایش در شهرستان استهبان (عرض جغرافیایی 29درجه و 6 دقیقه و 52 ثانیه و طول جغرافیایی 54 درجه و 4 دقیقه و 27 ثانیه) از دشت‌های شرقی استان فارس با ارتفاع متوسط دشت از سطح دریا 1760 متر، میانگین بارندگی 272 میلی‌متر در سال، حداقل مطلق دمای 2/8 - و حداکثر مطلق دمای 41 درجه سیلیسیوس، تبخیر سالیانه حدود 2800 میلی‌متر و شدت تابش آفتاب حدود 1000 وات بر مترمربع اجرا شد در آزمایش اول؛ پنج رنگ سایبان یعنی سیاه، سفید، آبی، سبز و قرمز و دو نوع پوشش توری با سایه‌دهی 50 و 30 % روی درختان انجیر 17 ساله رقم سبز و شاهد بدون سایبان در شرایط دیم مقایسه شدند.

در آزمایش دوم، اثرات سایبان با دو رنگ مختلف روی دو رقم تجاری انجیر سبز و سیاه با سن حدود 50 ساله برای دو زمان نصب توری در شرایط دیم تعیین گردید انجیر رقم سبز از گروه انجیرهای با پوست میوه سبز یا زرد و مهمترین رقم تجاری ایران از نظر کیفیت میوه‌های خشکباری و رقم سیاه از گروه انجیرهای با پوست میوه تیره از مهمترین رقم تجاری ایران از نظر تازه‌خوری است. سایبان‌های آبی و زرد با میزان سایه‌دهی 30 % با ارتفاع 5/3 متر به‌صورت پوشش تاج درخت در طول دوره رشد میوه در دو زمان آخر اردیبهشت یا اواسط مرداد ماه نصب شده و اواخر مهر ماه پس از آخرین دوره برداشت میوه جمع‌آوری شدند.