تعاریف هرس در انگور
به‌طور کلی هرس به قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ یا گل و میوه، برای تحت تأثیر قراردادن نحوه رشد و باروری گیاه اطلاق میشود. در اکثر موارد هرس را به‌طور اخص علم بریدن شاخه به‌صورت دلخواه و تنظیم جوانه‌های میوه دهنده تعريف مي‌کنند، اگرچه این تعریفی عامیانه است و هرس منحصر به بریدن شاخه نیست. به عبارت دیگر هرس ممکن است از قطع ریشه با هدفی خاص تا تنک کردن گل و میوه یا قطع برگ باشد که هریک با هدف خاصی انجام میشود.
از نظر هرس شاخه، انگور يكي از هرس پذيرترين درختان ميوه است كه در پاره‌ای موارد موقع هرس80 درصد شاخه‌هاي آن حذف مي‌شود و باردهی اکثر ارقام انگور تابعی از هرس شاخه‌های یکساله خواهد بود. به همين دليل گفته مي‌شود كه قيچي باغباني كليد رمز برداشت ميوه انگور است. تشکيل ميوه در انگور، بر روي شاخه‌هاي حاصل از رشد فصل جاري است.
شکل1- هرس درخت انگور
اهداف هرس در تاک
به‌طور کلي، اهداف هرس در انگور را مي‌توان به‌صورت زير خلاصه کرد:
-
ايجاد و نگهداری بوته با شکل و فرم دلخواه (ایجاد فرم مطلوب)
-
توزیع واحدهای تولیدی روی بوته برای تولید اقتصادی و مقرون به‌صرفه
-
تنظيم و توازن هرچه بهتر باردهي
-
هدایت و تمرکز رشد بوته در بازوهای دائمی و واحدهای تولیدی
-
ایجاد تعادل در سفره سبز تاک برای افزایش عملکرد و کارایی مصرف آب
شناخت اندام‌های هوایی موجود روی تاک
-
(تنه) که بازوها روی آن استقرار دارند.
-
(بازوها) که حامل کورسون‌ها هستند.
-
کورسون‌ها (اسپور) بخش کوتاهی هستند. معمولا دوساله هستند و شاخه‌های یک ساله روی آن قرار دارند.
-
(شاخه‌های جانشین) که روی کورسون‌ها قرار دارند و یکساله هستند و دو جوانه‌ای هرس میشود و هر سال تولید دو شاخه یکساله می‌کنند.
-
شاخه‌های یک ساله (کین) که شاخه‌های بارده است و شاخه سبز سال حاوی خوشه روی آن قرار می‌گیرد.
در محل اتصال شاخه‌ها به شاخه مسن‌تر یا تنه، تعدادی جوانه وجود دارد که بزرگی آن‌ها از چند میلی‌متر تجاوز نمی‌کند. اکثر این جوانه‌ها عقیم و در حال خواب هستند. بنابراین، این جوانه‌ها جزء جوانه‌های میوه دهنده نیستند و در محاسبات فوق به حساب نمی‌آیند.
زمان‌های انجام هرس
هرس انگور در طول سال، در دو زمان به شرح زیر انجام میشود.
هرس زمستانه یا خشک (باردهی یا هرس سیاه)
این هرس با هدف تنظیم باردهی سالیانه روی تاک انجام میشود. مراحل اجرای هرس زمستانه که به هرس باردهی یا سیاه نیز معروف است، به شرح زیر است:
1-هرس اولیه یا پاکسازی: پس از زیرش برگ‌ها و به خواب رفتن بوته، می‌توان شاخه‌های مزاحم، آفت‌زده، بیمار و شکسته را حذف کرد. این هرس در پاییز و برای سهولت هرس اصلی (در زمستان) انجام میشود. باید توجه داشت که در مناطق سرد مثل آذربایجان، از انجام هرس شدید در پاییز باید به شدت خودداری شود.
2-هرس اصلی: بهترین زمان هرس اصلی، پس از رفع خطر سرمازدگی در منطقه است. شایان ذکر است که در زمان قطع شاخه به منظور هرس نباید آب (اشک مو) از محل برش جاری شود. بطور مثال در مناطقی مانند آذربایجان، قزوین و همدان، هرس اصلی از اواخر اسفند تا اواسط فروردین انجام میشود. در حالی که در زابل و برخی مناطق استان فارس، امکان هرس زودتر نیز وجود دارد. پیشنهاد میشود که هرس در مناطقی که خطر سرمازدگی بهاره وجود دارد، مانند آذربایجان، بعد از متورم شدن جوانه‌ها و اصطلاحا پنبه‌ای شدن جوانه‌ها انجام شود که در این مرحله آبی از محل برش خارج نخواهد شد.
اصول کلی در هرس باردهی انگور
یکی از اصول کلی هرس باردهی انگور نگهداری تعداد مناسب جوانه‌های بارده و تقسیم و توزیع این جوانه‌ها بر روی قسمت‌های مختلف شاخه‌ها است. مهمترین عمل هرس انگور، تعیین و نگهداری جوانه‌های لازم بر روی هر تاک است. بهتر است برای باردهی بیشتر، شاخه‌های یک ساله موجود روی شاخه دوساله انتخاب شوند. شاخه‌ها و بازوهای پیر (5 تا 8 ساله) به تدریج تاثیر خود را در کمک به باردهی جوانه‌ها عملا از دست می‌دهند.
در یک شاخه یک ساله باردهی جوانه‌ها به ترتیبی که بر روی شاخه قرار دارند، نسبت به ارقام فرق دارد، بطوری که در بعضی از ارقام انگور جوانه‌های پایین و در عده‌ای جوانه‌های بالاتر شاخه یک ساله بارده‌تر هستند و بر این اساس نوع هرس باردهی برای رقم انتخاب میشود. اصولا در اکثر ارقام انگور جوانه‌های سوم تا دوازدهم توان باردهی بیشتری دارند. محل برش شاخه نباید مماس و نزدیک به جوانه باشد و برش باید تقریبا 5/2 سانتی‌متر بالاتر از جوانه انجام شود، مخصوصا اگر همراه با اشک مو باشد. بطور کلی جوانه اول و دوم در ته شاخه و جوانه‌های شانزدهم تا هجدهم ممکن است شاخه سبز بارور تولید کنند، اما معمولا بار آن‌ها کم است. براین اساس می‌توان هرس به منظور باردهی در ارقام مختلف انگور را به یکی از روش‌های زیر انجام داد:
هرس کوتاه (شدید)
این نوع هرس در بعضی از ارقام که جوانه‌های پایینی بارده‌تر هستند (مانند عسگری) انجام میشود و چون تمامی شاخه‌ها هرس (دو یا سه چشمی) می‌شوند، این نوع هرس بسیار آسان است و به کارگر مجرب نیازی نیست. از معایب این هرس، استفاده از 5 تا 10 درصد ظرفیت و قدرت باردهی درخت است. بطور کلی هرس کوتاه بیشتر در خاک‌هایی که فقیر و سبک و مرطوب است و ارقام انگور ضعیف در آن‌ها کشت شده است، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این هرس تعداد 2 تا 3 جوانه بر روی شاخه نگهداری و بقیه حذف میشود.
همچنین این نوع هرس برای زمانی مناسب‌تر است که:
1-خاک شنی و ضعیف باشد.
2-زمین شیب‌دار و دیم باشد و آب کافی در اختیار نباشد.
3-واریته‌هایی که به قند بیشتری احتیاج داشته باشند.
4-بوته نزدیک سطح زمین باشد.
5-امراض قارچی یا سایر بیماری‌ها به تاک لطمه‌زده و تاک را ضعیف کرده باشد.
6-رشد شاخه و برگ زیاد نباشد و بوته ضعیف باشد.
7-کود حیوانی و شیمیایی به تاکستان داده نشود.
8-انگور روی جوانه‌های اول تا سوم تولید شود.
با هرس کوتاه در تاکستان‌هایی دارای شرایط فوق، تعداد جوانه کمتری روی بوته حفظ و محصول کمتری به دست می‌آید. در مقابل سلامت بوته و کیفیت میوه کمبود آن را جبران می‌کند. اگر درخت ضعیف باشد و هرس بلند روی آن انجام شود، میوه نامرغوب و کوچک روی درخت می‌ماند و بوته قادر به رساندن میوه نیست و مرگ گیاه در آینده نزدیک حتمی خواهد بود.
هرس بلند (خفیف)
این نوع هرس برای ارقامی از انگور مناسب است که جوانه‌های بارده آن‌ها در قسمت‌های فوقانی شاخه‌های سال قرار گرفته باشند، ارقامی مانند سفید و قرمز بی‌دانه که معمولا رقم قوی هستند و با تراکم در واحد سطح کشت شده و خاک باغ نیز بسیار قوی باشد.
از معایب این نوع هرس این است که به علت کمبود چوب و شاخه‌های جایگزین (ذخیره برای سال بعد) از مقدار محصول سال بعد کاسته میشود و همچنین با انجام این هرس بازوها و تنه سریعا طویل میشود و در نتیجه با انجام هرس بر روی تنه و بازوهای چندساله زخم‌های عمیق و بزرگی را ایجاد می‌کند که ترمیم آن‌ها برای بوته مو بسیار مشکل است.
در این روش هرس تعداد 4 تا 12 جوانه (بسته به رقم انگور) بر روی شاخه یکساله نگهداری میشود.
هرس مختلط (آمیخته)
این نوع هرس در واقع ترکیبی از دو هرس قبلی کوتاه و بلند است. بنظر بیشتر متخصصان، بهترین نوع سیستم هرس مختلط است، زیرا شاخه‌های کوتاه برای ذخیره شاخه و میوه سال بعد و شاخه‌های بلند برای تامین محصول در همان سال طوری تنظیم شده‌اند که بر روی بازوها، یک شاخه بلند به همراه یک شاخه کوتاه حلقه‌های مثمره را تشکیل می‌دهند.
بطور کلی این هرس به تقویت کلی پایه‌های مو کمک بیشتری می‌کند و ظرفیت تولید محصول را بالا می‌برد و تعداد جوانه‌های بارده به دو برابر افزایش می‌یابد، بطوری که با انجام این سیستم هرس، عملکرد در واحد سطح را تا دو برابر می‌توان افزایش داد. شاخه‌های یک ساله بخش بیرونی تاج بوته انگور بارورتر و به سرما مقاوم‌تر است. شاخه‌های خیلی قطور، معمولا غیرمثمر هستند و شاخه‌های با قطر متوسط (مداد) مناسب ترند. فاصله میان گره نیز معیار مناسبی برای تعیین قدرت بوته است و بین 10 تا 20 سانتی‌متر قابل قبول است و شاخه‌های با میان گره‌های کم نیز مناسب نیستند.
در هرس بلند، روي شاخه هرس شده، بیش از 4 تا 5 جوانه حفظ میشود. البته در برخی موارد این تعداد بین 7 تا 8 جوانه نیز ممکن است در نظر گرفته شود. در این نوع هرس، شاخه طویل‌تر، مقدار محصول بیشتر و قند میوه کمتر است. بنابراین، ارقام رومیزي که احتیاج به قند کمتري دارند، هرس بلند مي‌شوند.
هرس مختلط زمانی انجام میشود که بوتهها در گذشته قوي بودهاند و در اثر عواملي از قبیل بیماري یا آفات ضعیف شده باشند. در این نوع هرس باید با کمال دقت و به‌تدریج، نوع هرس را تغییر داد و تا آنجا که امکان دارد شاخه‌هاي اضافي حذف شود و کمکم هرس کوتاه روي پایه انجام گیرد. اگر بوته انگور از ارقامي است که باید هرس بلند روي آن انجام شود، ولي به هر دلیلي ضعیف است، باید تعداد شاخه‌هاي میوه دهنده را کم کرد و به تقویت و بهبود بوته پرداخت. اگر پایه‌اي ضعیف کمکم قدرت یافته باشد و پیش از این روي آن هرس کوتاه انجام شده است، باید به‌تدریج در مدت 2 تا 3 سال به تعداد شاخه‌هاي میوه دهنده، طول شاخه‌ها و تعداد جوانه‌ها افزود. بنابراین امکان دارد روي یک بوته دو نوع هرس دیده شود که مخلوطي از هرس کوتاه و هرس بلند است. تاکستان‌هایي که در اثر بیماري یا برداشت محصول زیاد یا کاشت در اراضي فقیر، ضعیف هستند با هرس و تقویت زمین قابل اصلاح هستند.
انتخاب بهترین شاخه‌هاي یکساله و جوانه‌هاي روي آن
در هنگام انتخاب بهترین شاخه‌هاي یکساله و جوانه‌هایي که بعد از اتمام عملیات هرس بر روي بوته نگهداري مي‌شوند، باید به تعداد، کیفیت و توزیع جوانه‌ها توجه کرد. کیفیت جوانه‌ها روي شاخه یکساله بستگی به مقدار تابش نور خوشید به برگ‌هایي دارد که این جوانه‌ها را در تابستان سال گذشته تغذیه کرده‌اند. برگ‌هایی که از شاخه‌هاي سطح خارجي سفره سبز تاک منشأ گرفته‌اند، مانع از نفوذ نور به داخل تاج مي‌شوند. جوانه کنار این برگ‌ها که در بهترین موقعیت تابش نور خورشید قرار دارند، غالبا مثمر و میوه دهنده هستند. به همین دلیل بهترین شاخه‌هاي یکساله میوه دهنده در قسمت بیروني سفره سبز، بالا و کنار داربست قرار دارند. در مواردي که شاخه‌هاي بوته شکل‌دهي شده‌اند، شاخه‌هاي یکساله دروني نامرغوب هستند، چرا که تمام یا قسمتي از این شاخه‌ها در زیر سایه شاخه‌هاي بالایي و بیرونی قرار گرفته است. بنابراین، جوانه‌هاي روي آن‌ها تا حدودی نسبت به سرماي زمستانه مقاوم‌تر هستند. شاخه‌هاي یکساله با کیفیت بهتر داراي رنگ تیره‌تري هستند و قطر آن‌ها بیشتر است. به‌طور کلي شاخه‌هاي یکساله نرمال و ایده‌ال، داراي ذخیره بیشتري بوده و فاصله میانگره‌های آن‌ها کمتر است. البته شاخه‌هاي یکساله خیلي قطور با فاصله میانگره بیشتر که از رشد بیش از حد در تابستان سال گذشته به‌وجود آمده‌اند، معمولا غیرمثمر هستند.