مشخصات گیاه‌شناسی مرکبات
مرکبات از خانواده (Rutaceae) گیاهانی بوته‌ای و به شکل درختچه‌هایی با شاخ و برگ متراکم یا درختی هستند. گل‌هایشان سفید مایل به ارغوانی است و هر گل از 4 تا 8 گلبرگ ضخیم سفید، قرمز یا ارغوانی رنگ (بر حسب رقم)، 4 تا 5 کاسبرگ و 16 تا 32 پرچم تشکیل شده است. گل‌های مرکبات به خاطر معطر بودن و داشتن شهد فراوان، توجه حشرات به ویژه زنبورعسل را به خود جلب می‌کنند.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی مرکبات
|
نام فارسی
|
مرکبات (پرتقال، نارنگی،لیمو ترش،لیمو شیرین، بالنگ، گریپفروت، نارنج)
|
|
نام انگلیسی
|
Citrinae (Sweet orange, Tangerine, Lime, Lemon, Citron, Grapefruit, Sour orange)
|
|
نام علمی
|
Icerya purchasi
|
|
خانواده
|
Rutaceae
|
شکل 1- آشنایی با درخت، برگ، شکوفه و میوه مرکبات
کاشت
زمان گلدهی مرکبات به شدت تحت تأثیر عوامل محیطی بویژه دما و رطوبت خاك است. اغلب گونه‌های مرکبات در نواحی نیمه گرمسیر با زمستان‌های سرد، فقط یک بار در سال و در اوایل بهار گل می‌دهند. در این نواحی گل انگیزی در اواخر پاییز صورت می‌گیرد. گل‌ها، در جوانه‌های جانبی، روی شاخه‌های رویشی سال قبل (هر دو رشد بهاره و تابستانه) ظاهر می‌شوند. در نواحی گرمسیری و ساحلی ممکن است درختان در طول سال چندین بار گل دهند یا اینکه دوره گلدهی بسیار طولانی داشته باشند. بارندگی یا آبیاری بعد از یک دوره خشکی طولانی (حداقل 30 روزه) و همچنین بیماری‌ها ممکن است سبب گلدهی مرکبات در این مناطق شود. مرکبات در سن 10 تا 22 سالگی بـه حداکثر توانایی خود در میوه‌دهی می‌رسند. درخت سالم مرکبات تعداد بسیار زیادی گل می‌دهد، اما ذخایر غذایی درخت اجازه تبدیل تمام آنها را به میوه نمی‌دهد. علاوه بر این، اگر تمام یا بخش اعظم گل‌ها به میوه تبدیل شود، درخت تحمل فیزیکی لازم برای نگهداری این حجم عظیم از میوه را نخواهد داشت. بنابراین، درصد زیادی از گل‌ها در همان ابتدای دوران گلدهی ریزش می‌کنند و به میوه تبدیل نمی‌شوند و تعداد انبوهی از میوه‌های تازه تشکیل شده نیز در همان مراحل اولیه نمو از درخت جدا می‌شوند. به این ترتیب، مثلا در لمون‌ها فقط هفت درصد و در پرتقال‌ها گاهی کمتر از یک درصد جوانه‌های گل به میوه قابل برداشت تبدیل خواهند شد.
از آنجایی که مرکبات بومی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری و حساس به سرما هستند، محلی که برای احداث باغ مرکبات انتخاب می‌شود باید عاری از خطر سرمازدگی باشد. شروع فعالیت‌های رشد و نمو مرکبات در محدوده دمای 13 درجه سانتیگراد است که در فصل بهار و با افزایش دما، گیاه وارد مرحله برگ و گلدهی می‌شود.
شکل 2- آشنایی با درخت پرتقال، نارنگی، لیمو، نارنج، گریپ فروت، بالنگ
ارقام مرکبات را می‌توان در طیف وسیعی از انواع خاك‌ها از شنی فقیر گرفته تا شنی لومی و رسی پرورش داد، اما واقعیت این است که بالاترین باردهی و بهترین کیفیت میوه‌ها در زمین‌های عمیق و حاصلخیز با نفوذپذیری بالا و زهکش مناسب که بافت شنی لومی درشت تا شنی رسی دارد و از منبع قابل اطمینان آب برای آبیاری برخودار باشند به دست می‌آید. مقدار بهینه اسیدیته خاك بین 5.5 تا 6.5 و شوری آن کمتر از دو میلیموس بر سانتیمتر باشد.
فاصله بین ردیف‌ها و بین درختان هر ردیف از یکدیگر اثر چشمگیری بر نحوه رشد و باردهی مرکبات دارد. انتخاب این فاصله‌ها باید طوری باشد که هر درخت از حداکثر تابش نور خورشید برخوردار باشد و همچنین فضای مناسبی برای حرکت ادوات مکانیزه در فاصله بین ردیف‌ها وجود داشته باشد. در مناطق شمالی کشور طرح کشت مستطیلی با ردیف‌های شمالی-جنوبی و در مناطق مرکبات خیز جنوب کشور هم طرح کشت مربع شکل توصیه می‌شود.
شکل 3- باغ مرکبات
هر چقدر گسترش تاج درخت و قدرت رشد پایه کمتر یا شدت تابش آفتاب و درجه حرارت منطقه بیشتر باشد، باید درختان را با فاصله کمتری از یکدیگر کاشت. در شمال ایران با توجه به نوع پایه استفاده شده، فاصله کاشت برای ارقام پرتقال و نارنگی از 3.5*5 تا 4*6 متر توصیه می‌شود.
کاشت بذر مرکبات در شمال ایران در اواسط اسفند و در استان‌های جنوبی و نوار مرکزی کشور در بهمن ماه انجام می‌شود.
داشت
مقدار بارش سالانه و همچنین پراکنش بارندگی از موارد مهم دیگری است که باید در انتخاب محل باغ مرکبات و در طراحی سیستم‌های زهکشی و آبیاری باغ مد نظر قرار گیرد. مطابق اطلاعات موجود بارندگی سالیانه 1250 تا 1850 میلیمتر که پراکنش خوبی نیز داشته باشد می‌تواند نیاز این درختان را برطرف کند. وقوع بارش‌های سنگین در دوران گلدهی، تشکیل میوه و مرحله قبل از برداشت میوه ممکن است سبب افت شدید کیفیت میوه شود.
براساس اطلاعات هواشناسی دهه‌های گذشته، مرکبات در ماه‌های زیر به آبیاری نیاز دارند:
-
مناطق شمالی: فروردین تا اوایل آبان به آبیاری نیاز است.
-
مناطق جنوبی: معمولا به استثنای دو تا سه ماه پر بارش از سال، در بقیه ماه‌ها به آبیاری نیاز است.
-
دور آبیاری در مناطق جنوبی در فصول گرم سال به صورت روزانه و در فصول پاییز و زمستان هر 10 تا 15 روز است.
-
در مناطق شمالی با استفاده از روش آبیاری قطره‌ای بهتر است در ماه‌های گرم هر دو یا سه روز یک بار آبیاری کرد.
تولید میوه با کیفیت مطلوب از اهمیت خاصی برخوردار است. شایان ذکر است که عناصر پرمصرف هم بر کیفیت خارجی و هم بر کیفیت داخلی مؤثر است. مناسب‌ترین نسبت کودی برای کاربرد عناصر نیتروژن، پتاسیم، فسفر و منیزیم، به ترتیب 0.2-1-0.2-1 است.
مصرف 3 تا 6 کیلوگرم نیتروژن به ازای هر تن میوه ضروری است و اغلب از نیتروژن به عنوان مبنای محاسبه نیاز کودی مرکبات استفاده می‌شود. توصیه می‌شود در اوایل بهار و نیز اوایل و اواخر تابستان، هنگامی که برگ‌های جوان روی شاخساره‌های رویشی تازه زیاد است، عناصر کم مصرف به صورت محلولپاشی مصرف شوند. غلظت یک گرم در لیتر عناصر آهن، روی، منگنز، مس و بُر توصیه می‌شود. در صورت کمبود آهن، برای رفع کلروز می‌توان از کلات آهن به مقدار بیست گرم برای هر درخت در کود آبیاری استفاده کرد.
برداشت
برداشت میوه (قبل از فرارسیدن فصل یخبندان) درختان باعث افزایش مقاومت آنها در برابر یخبندان می‌شود. کیفیت، انبارمانی، ابتلا به ناهنجاری‌ها و بیماری‌های گوناگون در مرکبات تابع عوامل گوناگونی از جمله برداشت در زمان مناسب رسیدگی است. میوه مرکبات 6 تا 12 ماه روی درخت می‌ماند. در نواحی گرمسیر حتی این مدت نگهداری بر روی درخت طولانی‌تر نیز می‌شود.
شاخص‌های مورد استفاده برای برداشت به موقع میوه مرکبات عبارت‌اند از:
-
درصد کل مواد جامد محلول یا قند (TSS)
-
درصد اسید قابل تیتراسیون (TA)
-
نسبت قند به اسید TSS/TA
-
مقدار آب میوه
-
رنگ میوه
شکل 4- برداشت مرکبات