آزولا چیست؟
گیاه آزولا نوعي سرخس كوچك آبزي است كه با یك نوع سیانوباكتر به نام آنابنا رابطة همزیستي دارد كه در تمام مناطق دنیا بخصوص نواحي برنج‌خیز جهان وجود دارد. این گیاه را ميتوان در شرایط مساعد و مناسب به طور شناور در استخرها و آب‌هاي راكد، كانال‌هاي آبیاري و مزارع برنج به فراواني پیدا نمود. آنابنا وظیفه تثبیت نیتروژن را در این همزیستي بر عهده دارد و در حفرات برگ موجود در شاخه‌هاي آزولا زندگي مي‌كند. گیاه آزولا در حفره‌هاي برگي خود مأمني در اختیار جلبك (آلگ) آنابنا مي‌گذارد و در عوض به قدري نیتروژن از اتمسفر جذب مي‌كند كه نیازهاي خود و میزبانش را برآورده مي‌كند. آزولا در همزیستي با جلبك سبز-آبي قابلیت جذب نیتروژن هوا را به دست مي‌آورد كه وظیفه تأمین مواد غذایي جلبك به عهده آزولا است و جلبك نیز در مقابل نیتروژن مورد نیاز آزولا را فراهم مي‌كند. آزولا در شرایط مناسب، روزانه ميتواند 2 تا 4 كیلوگرم نیتروژن به هر هكتار مزرعه ارائه كند كه معادل 10 تا 20 كیلوگرم سولفات آمونیوم است.
شکل 1- سرخس آزولا
آزولا یك كلمه یوناني است كه از دو بخش آزو (خشك شدن) و اویلو (مردن) تشكیل شده است و معناي این كلمه در خشكي مردن است. وجه تسمیه آن به دلیل زیستگاه این گیاه است، چرا كه آزولا وابسته به آب بوده و به شدت رطوبت پسند است. در واقع، این گیاه بسیار حساس به خشكي بوده و بدون آب مرده و از بین خواهد رفت. این گیاه در مزارع برنج در زیر بوته‌هاي گیاه برنج و روي سطح آب یا خاك مرطوب زندگي مي‌كند.
پراكندگي این گیاه از نزدیكي سطح دریا تا ارتفاعات بسیار زیاد و از شمالي‌ترین بخش آلاسكا و نواحي استوایي، آسیا، اقیانوسیه، آمریكاي شمالي و جنوبي، اروپا و آفریقا یافت شده و معمولاً در هر ناحیه حداقل یك گونه آن مشاهده مي‌شود.
آزولا داراي برگ‌هاي كوچك به رنگ سبز تیره تا قرمز قهوه‌اي است. این گیاه داراي برگ‌هاي زیادي است كه روي سطح آب قرار مي‌گیرند. جلبك آزولا داراي خصوصیات منحصر به فردي است، به طوري كه سازگاري زیادي با محیط دارد. ریشه‌هاي آویزان و معلق در آب آن، این امكان را به گیاه مي‌دهد كه تغییر مكان داده و با جریان آب به سهولت جابجا شود و یكي از علل پراكندگي سریع آن نیز همین موضوع است. آزولا به محض ثابت شدن در یك مكان شروع به تكثیر مي‌كند و ظرف مدت كوتاهي تمام سطح آب را مي‌پوشاند. به طوري كه هیچ روزنه‌اي براي ورود نور خورشید به درون آب وجود نخواهد داشت. در اثر كمبود نور رشد آبزیاني مانند فیتوپلانگتون‌ها متوقف مي‌شود و در نتیجه مقدار نیتروژن آب كاهش مي‌یابد.
این گیاه از نظر بعضي از سازمان‌ها به دلیل تغییراتي كه در اكوسیستم و محیط خود ایجاد مي‌نماید، مضر تشخیص داده مي‌شود ولي از نظر كشاورزي و جذب نیتروژن هوا و همچنین خوراك دام و ماهي مفید است. به طوركلي چنین اظهار نظر مي‌شود كه گیاه آزولا در صورتي كه به صورت علف هرز نمایانگر شود، دشمن تلقي شده و اگر در جهت مصارف كشاورزي باشد، علاوه بر تأمین نیتروژن مورد نیاز گیاه به عنوان كود سبز، علوفه براي مصرف دام و ماهي و اُردك و دوست بشر محسوب مي‌شود. آزولا به دلیل رابطه همزیستي آن با جلبك (Anabaena azollae) و تثبیت نیتروژن همواره مورد توجه محققین و گیاه‌شناسان بوده است. بنابراین چون آزولا هم كار تثبیت نیتروژن را انجام مي‌دهد و هم نیاز به زمین اضافي براي رشد و تكثیر ندارد و همچنین به عنوان یك منبع مناسب غذایي براي دام و طیور داراي قابلیت بالایي است نمي‌تواند از نظر دور بماند.
شرایط مناسب رشد آزولا
آزولا در استخرها، نهرها و زمین‌هاي مرطوب در مناطق گرمسیري در جهان یافت مي‌شود. این گیاه در آب یا روي لجن‌هاي مرطوب رشد مي‌كند و در شرایط آب و هوایي خشك بعد از چند ساعت از بین مي‌رود. آزولا ميتواند در pHهاي 3.5 تا 10رشد كند؛ اما بهترین pH براي رشد آن 4.5 تا 7 است. دماي مطلوب براي رشد آزولا 20 تا 30 درجه سانتيگراد است؛ اما بعضي از گونه‌هاي آن تا دماي 40 درجه سانتيگراد یا بیشتر را مي‌توانند تحمل كنند.
رشد آزولا میزان شوري خاك را كاهش مي‌دهد. مهمترین عامل در رشد آزولا آب است زیرا گیاه آزولا در خاك‌هاي شالیزاري و در باران‌هاي متناوب براي مدت كوتاهي بقا مي‌یابد، این درست عكس آن چیزي است كه براي جلبك‌هاي سبز- آبي وجود دارد. یعني تمام گونه‌هاي آن به گرما و خشكي تحمل دارند. آزولا نیاز زیادي به نور دارد و رشد آن 2 تا 3 هفته بعد از انتقال نشاهاي برنج تحت تأثیر قرار مي‌گیرد، زیرا ساقه‌هاي برنج پس از رشد فضاهاي بین بوته‌ها را پوشانده و بر روي آزولا سایه مي‌اندازند و مانع رسیدن نور مي‌شوند.
فواید آزولا
به دلیل اینكه آزولا یكي از گونه‌هایي است كه داراي مزیت‌هاي فراواني براي اكوسیستم آبي است، به طور خود به خود نميتوان آن را از بین برد. در مناطق ساحلي كه میزان رشد گیاهان آبزي در حد مطلوبي قرار دارد و نوسانات فصلي كم است، آزولا در این مناطق به خصوص در ماه‌هاي گرم سال كه میزان نور خورشید زیاد است باعث باروري و حاصلخیزي خاك مي‌شود كه از بین بردن آزولا ميتواند اثرات منفي بر روي اكوسیستم داشته باشد. اگر آزولا عمر زیادي نداشته باشد مواد زیادي را از آب جذب نمي‌كند؛ اما موادي را كه در طول دوره رشد خود جذب مي‌كند در دسترس جلبك‌هاي سبز آبي قرار مي‌گیرند كه مي‌توانند باعث حفظ باروري اكوسیستم شوند. آزولا مزایاي زیادي براي گیاهان و بخش كشاورزي دارد كه از آن جمله ميتوان به كاهش هزینه ناشي از مصرف كود نیتروژنه، افزایش باروري خاك و كاهش هزینه مبارزه با علف‌هاي هرز اشاره كرد. تحقیقات مختلف نشان مي‌دهند كه آزولا عملكرد گیاه برنج را در صورتي كه به درستي مدیریت شود افزایش مي‌دهد كه این عامل ميتواند باعث خودكفایي در تولید برنج شود. پس لازم است توجه بیشتري به گیاه آزولا و مدیریت آن در بخش كشاورزي شود.
شکل 2- پرورش آزولا برای خوراک دام و طیور و همچنین کود زیستی
این سرخس در تغذیه دام‌هاي گوشتي و شیري به ویژه گوسفند و گاو، تغذیه مرغ گوشتي و تخم‌گذار و در تغذیه انسان ميتواند مورد استفاده قرار گیرد. قابلیت ارائه نیتروژن این گیاه به هر هكتار زمین روزانه 2 تا 4 كیلوگرم است. یعني معادل 10 تا 20 كیلوگرم سولفات آمونیوم كه نوعي كود شیمیایي نیتروژنه محسوب مي‌شود. آزولا علوفه‌اي است كه هر چه از آن بیشتر برداشته شود، بیشتر رشد مي‌كند و در طول 24 ساعت از هر هكتار در منطقه آبگیر ميتوان یك تُن برداشت كرد. این برداشت تا شش ماه به طور مداوم ميتواند ادامه داشته باشد. مطالعات بر روي این سرخس در كشور ما نشان داده كه جانشین كردن آزولا به میزان یك سوم در جیره غذایي گاوهاي شیري باعث بالا رفتن مقدار شیر و افزایش پروتئین‌هاي موجود در آن شده است. هم اكنون سطح زیر كشت این گیاه در ویتنام 800 هزار هكتار و در چین 3.4 میلیون هكتار تخمین زده شده است.
معایب آزولا
سرخس آبزي آزولا گاها به عنوان یك علف هرز مهاجم و مهلك مطرح مي‌گردد. آزولا توانایي قابل توجهي در تكثیر دارد، به طوري كه برگ‌شاخه‌هایش سریعا رشد كرده و طویل مي‌شوند تا اینكه سرانجام از طریق تقسیم شدن به تولید گیاهان جدید مبادرت مي‌ورزند. لایه‌اي كه در اثر رشد آزولا موسوم به فرشینه بر سطح آب شكل مي‌گیرد تا ضخامت 30 سانتيمتر مي‌رسد و ميتواند آن را در شرایط آب و هوایي گرم در طي 4-5 ماه به دو برابر برساند.
شکل 3- تکثیر بیش از حد سرخس آزولا و تسخیر تالاب‌ها