کاربرد کود سبز به عنوان یک کود ارگانیک
یکی دیگر از راه‌های افزایش ماده آلی خاک استفاده از کود سبز در تناوب زراعی می‌باشد. منظور از کود سبز شخم‌زدن و مخلوط کردن گیاه در خاک پس از رشد کافی و بدون برداشت محصول است. اثر کود سبز بر خصوصیات فیزیکی خاک همانند کود دامی می‌باشد. کود سبز عملاً مواد غذایی به خاک اضافه نمی‌کند، بلکه آنچه را که طی رشد خود از خاک جذب کرده و در خود ذخیره نموده است، به خاک بر می‌گرداند؛ اما در صورتی که از گیاهان تیره بقولات به عنوان کود سبز استفاده شود، تمام نیتروژن تثبیت شده را به خاک بر می‌گرداند. از طرف دیگر کود سبز با جذب و ذخیره مواد غذایی در خود از شسته شدن آن‌ها جلوگیری می‌نماید. گیاه مورد استفاده به عنوان کود سبز می‌بایستی اثرات فیتوتوکسینی بر رشد محصول بعدی نداشته باشد، فصل رشد کوتاهی داشته، تراکم بوته بالا را تحمل کند و رشد سبزینه‌ای زیادی داشته باشد تا علاوه بر این که مقدار زیادی ماده آلی به خاک اضافه می‌کند، پوشش کامل خاک را تأمین نماید.
پوشش کامل خاک برای جلوگیری از فرسایش خاک و بازداری رشد علف‌های هرز ضرورت دارد. بنابراین اهداف کود سبز را می‌توان در افزایش ماده آلی خاک، حفظ مواد غذایی خاک (و در صورت استفاده از گیاهان تیره بقولات افزایش نیتروژن خاک)، جلوگیری از فرسایش خاک و مبارزه با علف‌های هرز خلاصه نمود. توجه به اهداف فوق روشن می‌سازد که کود سبز قبل از گیاهان وجینی در تناوب قرار می‌گیرد.
کود سبز در چرخه تناوب فقط می‌تواند جایگزین آیش فصلی گردد. چنانچه طول آیش فصلی موجود برای تولید یک محصول کفایت نماید، استفاده از کود سبز طی آن آیش فصلی مجاز نیست. نوع آیش فصلی (زمستانه یا تابستانه) که در شرایط کشت آبی توسط کود سبز جایگزین می‌شود، به شرایط اقلیمی بستگی دارد. در نواحی اقلیمی که دارای زمستانی سرد می‌باشند، گیاهان وجینی (مانند چغندرقند، پنبه، ذرت و سیب‌زمینی) در بهار کاشته می‌شوند و آیش زمستانه می‌تواند توسط کود سبز اشغال گردد. در نواحی اقلیمی که زمستان ملایمی دارند، گیاهان وجینی ممکن است در پائیز (مانند چغندر قند و سیب‌زمینی) یا در بهار (مانند ذرت، پنبه و آفتابگردان) کاشته شوند و کود سبز می‌تواند محصولی تابستانه یا پائیزه (بر عکس دوران رشد محصول اصلی) باشد.
شکل 1- آشنایی با کود سبز
مهمترین گیاهانی که به عنوان کود سبز در کشت آبی ممکن است مورد استفاده قرار گیرند عبارتند از خُلّر، لوبیا روغنی، انواع لوبیا، چاودار، شبدر، جو و گندم سیاه، یونجه به عنوان کود سبز کاشته نمی‌شود؛ اما در صورتی که پس از حصول رشد کافی سبزینه‌ای به خاک برگردانده شود، بعضی از هدف‌های کود سبز را تأمین می‌کند. گیاهانی مثل گندم سیاه، چاودار و شبدر ایرانی به خوبی در خاک‌های فقیر رشد می‌کنند و در بهبود حاصلخیزی و ساختمان خاک‌ها مؤثر می‌باشند. به کارگیری کود سبز در شرایط دیم ایران به نواحی پر باران ساحل خزر محدود می‌شود. در این نواحی می‌توان از گیاهانی مانند جو و چاودار به عنوان کود سبز برای محصولات وجینی بهاره مانند پنبه، ذرت و آفتابگردان استفاده نمود. در این شرایط کود سبز را می‌بایستی حدود یک ماه قبل از کاشت در خاک شخم زد تا پوسیدگی مناسبی اتفاق افتاده و رطوبت کافی برای رشد محصول اصلی در خاک ذخیره شود.
شکل 2- کاشت شبدر به عنوان کود سبز
اهمیت استفاده از کود سبز
فواید بسیاری برای دادن کودهای سبز به خاک قائل شده‌اند که مهمترین آن‌ها افزایش مواد آلی، افزودن خاک، ازدیاد فعالیت‌های زیستی و بالاخره نگهداری و قابل جذب نگهداشتن عناصر غذایی خاک می‌باشد. یک هکتار کود سبز معمولاً بین 25-50 تن شاخ و برگ و انساج گیاهی تازه را وارد خاک می‌کند. این مقدار کود سبز خود برابر با 10-20 تن کود دامی بوده و می‌تواند بین 1-2 تن هوموس به خاک بیفزاید. بنابراین در صورت کمبود کود دامی یکی از بهترین راه‌های جبران تلفات مواد آلی خاک، دادن کود سبز می‌باشد. در بیشتر مواقع از گیاهان خانواده بقولات به عنوان کود سبز استفاده می‌شود. با این عمل معمولاً نزدیک به 200 کیلوگرم نیتروژن هوا به وسیله غده‌ها در ریشه‌های یونجه، 100-150 کیلوگرم در هکتار در ریشه‌های شبدر و نصف این مقدار در سویا تثبیت می‌شود. شبدر بین 5/2-2 درصد نیتروژن در شاخ و برگ و غده خود دارد. بنابراین هنگامی که یک هکتار از این گیاه در خاک برگردانده شود، نزدیک به 80-100 کیلوگرم نیتروژن به خاک افزوده می‌شود. پیامد افزایش کود سبز، تشدید فعالیت میکروب‌های مفید خاک می‌باشد که این خود تصعید گازکربنیک و آزاد شدن نیترات و دیگر ترکیبات غذایی را باعث می‌شود.
میکروب‌هایی مانند ازتوباکتر که نیتروژن خاک را زیاد می‌کند، حساسیتی فوق العاده به مقدار کربن خاک دارد. هر چه مقدار این ماده بیشتر باشد فعالیت آن‌ها نیز فراوان‌تر خواهد بود. کودهای سبز به خاطر دارا بودن رشد رویشی زیاد و ریشه‌های قوی می‌توانند مقدار زیادی از عناصر محلول را که در شرایط عادی بر اثر شستشو به اعماق پایین خاک حرکت می‌کنند، جذب خود کنند و با تجزیه و فساد سریع خود در زیر خاک آن‌ها را در افق‌های سطحی نگهداری نموده و در اختیار زراعت بعدی قرار دهند. همچنین این گیاهان قادرند از فسفات‌های غیر محلول، پتاسیم تثبیت شده و عناصر کم مصرف، تا حدی زیاد استفاده کنند. بنابراین برگرداندن این گیاهان به خاک علاوه بر بهبود خواص فیزیک وشیمیایی و زیستی خاک، سبب تسهیل در آزاد شدن عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف می‌شود.
استفاده از کاه و کلش به عنوان کود سبز
لازم به ذکر است در مناطقی که برای افزایش مواد آلی خاک از کاه و کُلش استفاده می‌شود، کربن بالای موجود در کاه وکُلش موجب تثبیت شدید نیتروژن معدنی شده و قابلیت جذب نیتروژن در خاک را شدیداً کاهش می‌دهد. به همین دلیل توصیه می‌شود با استعمال کودهای نیتروژنی همیشه مقداری نیتروژن اضافی به خاک داده شود. در خاک‌هایی که از نظر نیتروژن مخصوصاً نیترات فقیر هستند، برای هر 100کیلوگرم کلش یک کیلوگرم نیتروژن توصیه می‌شود (ابراهیمی و همکاران،1384).
تأثیر مثبت کوددهی با کُلش در مقدار کربن آلی خاک بستگی زیادی به قابلیت نگهداری نیتروژن خاک دارد. افزایش مواد آلی به خاک نه فقط به کربن آلی بلکه به نیتروژن نیز نیازمند است؛ اما شدت تجزیه مواد آلی در خاک به مقدار لیگنین آن‌ها بستگی دارد. به طوریکه حدود 50 درصد کود دامی، 60 درصد کلش و 80 درصد مواد سبز گیاهی می‌توانند سریعاً تجزیه شده و بقیه به علت وجود لیگنین در آن‌ها به کندی تجزیه شده و در کمپوست حاصل از آن باقی مانده و در طولانی مدت تجزیه شوند (ابراهیمی و همکاران،1384).
شکل 3- استفاده از کاه و کلش به عنوان کود سبز
بهترین زمان تهیه کود سبز
بهترین زمان استفاده از کود سبز پس از به گل رفتن گیاه است. کود انتخاب شده باید در زمان گلدهی یا خوشه بستن به زیر خاک برده شود. زیرا قبل از این زمان، رشد و نمو قسمت‌های سبزینه‌ای گیاه کافی نبوده و از برگرداندن آن ماده آلی زیادی به خاک اضافه نخواهد شد. کود سبز به منظور تقویت زمین از لحاظ مواد آلی غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدین منظور گیاهان برای مدت زمانی معین در مزرعه کاشته شده و بعد از رشد کافی به زمین برگردانده می‌شوند. از گیاهان زراعی گوناگون اعم از علوفه‌ای و بقولات مانند انواع (شبدر، عدس، باقلا و...)، همچنین گیاهان خودرو مانند ختمی، گل بنفشه، مَرغ و حتی بعضی از اجزای گیاهی مانند ساقه و برگ سیب‌زمینی وشلغم می‌توان به عنوان کود سبز استفاده کرد.
شکل 4- رشد کافی قسمت‌های سبزینه‌ای گیاه برای کود سبز
معمولاً از گیاهانی برای تهیه کود سبز استفاده می‌شود که:
-
دارای رشد سریعی بوده و مدت کوتاهی زمین زراعی را اشغال کنند.
-
پرشاخ و برگ، شاداب و سرشار از مواد غذایی باشد تا هم با سایه خود مانع سبز شدن بذر علف‌های هرز شوند و هم زیر خاک بردن آن‌ها به سادگی انجام گیرد.
-
کم توقع بوده و برای حداکثر رشد خود به کود حیوانی یا شیمیایی کمتری احتیاج داشته باشند.
-
نیاز آبی آن‌ها بسیار کم باشد. این ویژگی در مناطق گرمسیری و خشک اهمیت بیشتری دارد.