انواع هرس درختان پسته
با توجه به مراحل رشد و طولانی بودن دوره زندگی درختان پسته، دو نوع هرس براي این درختان توصیه و انجام می‌شود:
الف) هرس فرمدهی
ب) هرس باردهی
هرس فرم
منظور از هرس فرم، تربیت و شکل‌دهی درختان جوان پسته در دوره نونهالی (سنین 2-7 سالگی) می‌باشد، به نحوي که ضمن داشتن فرم و شکل ایده‌آل با توجه به نوع رقم و پایه، شرایط آب و هوایی و ایجاد شرایط مناسب براي رشد و تولید مناسب، عملیات زراعی و برداشت محصول را نیز تسهیل نماید.
درختان پسته داراي رشد قطري کمی می‌باشند، در نتیجه شاخه‌ها به آسانی در برابر بادهاي ضعیف و طوفانی خم می‌شوند. هم چنین درختان پسته بر حسب نوع پایه، اصولا داراي رشد کم تا متوسط هستند و معمولا 5-7 سال طول می‌کشد تا هرس فرم مناسب ایجاد و تکمیل گردد.
درختان پسته درکالیفرنیاي آمریکا به روش فرم جامی باز تربیت می‌شوند ولی در اکثر مناطق پسته کاري ایران این امر مورد توجه قرار نمی‌گیرد و بر حسب سلیقه افراد و بدون انجام فرم مناسب، درختان رشد می‌نمایند.
هرس باردهی
کلیه عملیاتی که باعث قطع کامل و یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل یا میوه می‌شود، هرس باردهی می‌گویند. هدف از انجام این هرس تحت تاثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروري گیاه می‌باشد.
فواید هرس
هرس درختان بارور داراي مزایاي فراوانی می‌باشد که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
-حذف شاخه‌هاي خشک، مزاحم، آفت‌زده، مریض و شکسته جهت حفظ و تامین سلامتی گیاه
-ایجاد شرایط مناسب جهت ورود نور و هوا به درون تاج درخت و خلوت کردن قسمت‌هاي متراکم در مرکز درخت جهت تولید محصول بیشتر و مرغوب‌تر
-ایجاد تعادل مناسب بین قسمت هوایی و زیرزمینی (ریشه) گیاه
-جوان کردن درختان مسن از طریق حذف شاخه‌هاي پیر و مسن و وادار کردن درخت به تولید شاخه‌هاي جدید
-تنظیم گلدهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان تولید محصول
-محدود کردن رشد و کوتاه کردن ارتفاع درخت جهت تسهیل عملیات سمپاشی، برداشت و...
هدف از انجام هرس درختان بارور پسته
-تولید و حفظ شاخه‌هاي میوه‌دهنده
-کمک به رشد گیاهی و تولید میوه
-هرس یکی از عملیات باغبانی است که همراه با سایر عملیات داشت از قبیل آبیاري، کوددهی و تغذیه،کنترل آفات و بیماري‌ها، تولید میوه بهتر و بیشتري را تامین و تضمین می‌نماید.
با توجه به دو مشکل عمده فیزیولوژي درختان پسته (سال آوري و غالبیت انتهایی) انجام هرس باردهی سالانه در شرایط محیطی مناسب الزامی می‌باشد. اصول موفقیت هرس درختان بارور پسته بر اساس شناخت کامل از چگونگی رشد رویشی و شناخت دقیق کیفیت و عادت باردهی درختان استوار است. جهت درك بهتر موضوع و لزوم انجام هرس باردهی و در ادامه مشکلات فیزیولوژي درختان پسته در دوران بلوغ ذکر می‌گردد تا انجام هرس باردهی مناسب، جوابگوي نیاز درخت باشد و بتواند ضمن تولید محصول یکنواخت، افزایش کمی و کیفی محصول را نیز به دنبال داشته باشد.
شکل1-هرس درختان پسته
سال‌آوري در درختان پسته
عدم تولید محصول یکنواخت و یکسان در سال‌هاي متوالی را سال آوري می‌گویند. بعبارتی تولید محصول در یک سال خیلی زیاد (سال پربار= On year) در سال دیگر بسیار کم یا بدون محصول (سال کم بار= Off year) می‌باشد.
سال آوري در درختان بارور پسته، در نتیجه ریزش جوانه‌هاي گل در طی سال پر محصول می‌باشد که همزمان با رشد مغز در میوه‌ها (تیر ماه) شروع شده و تا بلوغ میوه‌ها ادامه می‌یابد.این مکانیسم غیرمعمول (ریزش جوانه گل) فقط در پسته وجود داشته و باعث ایجاد سال آوري می‌گردد.
در درختان پسته با بلوغ گیاه، اکثر جوانه‌هاي موجود در محور برگ‌ها به جوانه گل تبدیل می‌شوند جوانه‌هاي گل بزرگتر از جوانه‌هاي رویشی هستند و در طی زمستان براحتی قابل تشخیص هستند. در اواخر اسفند، این جوانه‌ها به اندازه نهایی رسیده و در فروردین باز می‌شوند. جوانه‌هاي گل در درختان نر بزرگتر از جوانه‌هاي گل درختان ماده می‌باشند.
براي تشخیص و تعیین میزان سال آوري، از اصطلاح شدت سال آوري (Alternate bearing intensity) استفاده می‌شود. هرچه شدت سال آوري بیشتر باشد اختلاف میزان تولید محصول دو سال متوالی بیشتر می‌باشد و بر عکس. ارقام احمد آقایی، سفید پسته نوق و فندوقی زودرس داراي بیشترین شدت سال آوري و ارقام جندقی، شاه پسند و ایتالیایی داراي کمترین شدت سال آوري هستند. ارقام اوحدي، کله قوچی و اکبري داراي شدت سال آوري متوسط می‌باشند.
مشکلات ناشی از سال آوري
عدم تولید محصول یکنواخت در سال‌هاي مختلف، افزایش درصد پسته‌هاي ریز و غیر نرمال در سال کم بار، افزایش درصد ناخندانی و پوکی محصول در سال کم بار، ضعف درختان، شکستگی شاخه و تنه، خمیدگی شاخه، تماس شاخه‌ها با زمین و افزایش آلودگی قارچی آن‌ها از جمله عوارض ناشی از پدیده سال‌آوري درختان پسته می‌باشد.
غالبیت انتهایی در درختان پسته
رشد بیش از حد جوانه انتهایی که منجر به رشد طولی بیش ازحد شاخه زیر آن و جلوگیري از رشد جوانه‌ها و شاخه‌هاي جانبی می‌گردد را غالبیت انتهایی یا چیرگی انتهایی می‌گویند. میزان غالبیت انتهایی رقم فندقی شدیدتر از رقم کله قوچی می‌باشد.
مشکلات ناشی از غالبیت انتهایی
غالبیت انتهایی باعث رشد طولی بیش از حد جوانه انتهائی و کاهش رشد شاخه‌هاي جانبی می‌گردد که در نتیجه باعث کاهش سطح میوه‌دهی درخت می‌شود. در این شرایط درخت داراي رشد طولی و رویشی بیشتر از حد مورد نیاز می‌باشد و به عبارتی انرژي درخت بارور بیشتر صرف رشد رویشی می‌گردد تا تولید گل و محصول. افزایش تدریجی فاصله محل میوه‌دهی از مرکز درخت از جمله عوارض دیگر غالبیت انتهایی می‌باشد که عملیات سمپاشی، برداشت محصول و هرس درختان را با مشکل مواجه می‌نماید. هم چنین شاخه‌هاي طویل با قطر کم، به دلیل سنگینی وزن شاخه‌ها خم شده و زمینه مناسبی را براي آفتاب سوختگی ایجاد می‌نماید. گرچه افزایش احتمال سایه‌اندازي روي شاخه‌هاي پایینی نیز وجود دارد.
چگونگی رشد رویشی
چون درختان پسته بطور طبیعی عادت و تمایل به رشد صعودي دارند، لذا رشد رویشی آن‌ها معمولا از سرشاخه‌هاي انتهایی و فوقانی درخت آغاز می‌شود. جوانه‌هاي رویشی هم در نوك و در جوانب تنه و شاخه درخت قرار می‌گیرند، اما تا وقتی که درختان جوان هستند، جوانه انتهایی فقط به رشد طولی خود ادامه می‌دهد و با هورمونی که در خود دارد (اکسین)، مانع رشد جوانه‌هاي رویشی جانبی می‌شود. برعکس هر چه سن درخت بالاتر می‌رود با آنکه جوانه انتهایی همچنان به رشد طبیعی و صعودي خود ادامه می‌دهد، اکثر جوانه‌هاي جانبی سبب تولید جوانه گل و محصول می‌شوند و تعداد محدودي از جوانه‌هاي رویشی پایین جوانه انتهایی، تحت تاثیر همان اکسین بازدارنده جوانه انتهایی، بصورت رویشی باقی مانده ولی از رشد رویشی باز می‌مانند.
به این ترتیب شاخه‌ها ضمن ادامه رشد طولی رویشی، بدون آنکه شاخه رویشی جانبی دیگري تولید کنند، تدریجا سبب باردهی درخت به سمت محیط خارجی تاج و دور شدن میوه از محور مرکزي می‌گردند. در نتیجه این عادت رشد درختان پسته، سبب کاهش جوانه‌هاي گل‌دهنده در شاخه‌هاي پایینی می‌گردد. در این صورت هدف اساسی هرس درختان بارور، ایجاد شاخه‌هاي میوه‌دهنده بیشتر در فاصـله مناسب‌تر و ایجاد فضاي باز در تاج درخت می‌باشد که ضمن افزایش سطح باردهی، باعث افزایش کیفیت میوه تولیدي نیز گردد.
چگونگی تولید و باروري
شاخه‌هاي یکساله فقط در نقطه انتهایی و جوانه‌هاي جانبی نزدیک به جوانه انتهایی بصورت جوانه‌هاي رویشی بوده و بقیه جوانه‌هاي جانبی ایجاد شده زایشی و میوه دهنده هستند همزمان با سبز شدن جوانه رویشی انتهایی (پس از طی دوره رکود) و تولید شاخه جدید، جوانه رویشی دیگري در نوك همین شاخه‌ها همراه با جوانه‌هاي گل جانبی تشکیل می‌گردند و بدین ترتیب فقط روي شاخه‌هاي یکساله درخت، پسته تولید می‌شود.
درخت پسته همانند اغلب درختان میوه شدیدا عادت به تناوب باردهی (سال آوري) دارد که مکانیسم سال آوري پسته با سایر درختان میوه متفاوت می‌باشد. چنانچه محصول درخت در یک سال زیاد باشد، جوانه‌هاي گل جانبی روي رشدهاي رویشی همان سال در طول تابستان و پس از آن (در پاییز و زمستان) ریزش می‌نمایند. ریزش جوانه‌هاي گل پسته در زمان پر شدن و تکامل مغز میوه و در اثر رقابت بین این دو (جوانه‌هاي گل و میوه‌هاي در حال رشد) در جذب مواد غذایی و کربوهیدراته انجام می‌گیرد. برعکس جوانه‌هاي گل دهنده جانبی روي شاخه‌هاي بدون بار ریزش نمی‌نمایند. این امکان وجود دارد که هرس شدید باعث تحریک رشد شاخه‌هاي پیر و ایجاد شاخه‌هاي جوانی بشود که تناوب باردهی را تا حدي کاهش می‌دهد.