تعادل در هرس
هرس متعادل عبارت است از حذف بخش‌هایي از یک بوته و نگهداري تعداد جوانه محاسبه شده برای میوه‌دهي روي شاخه‌هاي یک‌ساله‌اي که در طول فصل رشد قبلي تولید شده‌اند. به‌طور میانگین، یک بوته بر روی شاخه‌های یکساله بالغ خود بین 200 تا 300 جوانه تولید می‌کند که این جوانه‌ها قادر به تولید میوه هستند؛ ولی همانطور که در بالا گفته شد فقط 50 تا 60 جوانه برای تولید محصول بر روی بوته باقی گذاشته میشود. انجام هرس ملایم‌تر (نگهداری جوانه‌های بیشتر) باعث افزایش بیش از حد تعداد شاخه‌ها، سایه‌اندازی و رشد شاخه‌های ضعیف و افزایش بیش از حد سطح میوه‌دهی و کاهش کیفیت میوه، مواد جامد محلول، مقاومت زمستانه و قدرت رشد بوته میشود. در ضمن افزایش بیش از حد شدت هرس یعنی نگهداری جوانه‌های کمتر نیز درست نیست؛ زیرا باعث کاهش نامطلوب محصول، محدود شدن سطح برگ‌ها، افزایش بیش از حد قدرت و توان بلوغ شاخه‌ها، افزایش مقاومت زمستانه و کاهش سایز بوته میشود. محصول زیاد باعث به تاخیر انداختن یا نامناسب کردن رسیدن میوه‌ها، کاهش اندازه بوته و ازاین‌رو کاهش بلوغ شاخه‌ها و توان تولید محصول میشود. کاهش میزان رسیدگی و بلوغ شاخه‌ها به‌ویژه در مناطقی که در زمستان دارای دماي بسیار پایین هستند، اهمیت زیادی دارد. اگرچه از نظر ظاهری شاخه‌ها کامل و رسیده به نظر می‌رسند، ولی ذخیره زیاد مواد قندی در محصول باعث کاهش رشد رویشی بوته در سال بعد میشود و رشد را چندین مرتبه کندتر می‌کند. در حالتی که محصول بسیار زیاد باشد، علائمی مانند عدم تکامل (سقط) پیچک‌ها، عدم ادامه رشد شاخه‌ها، تولید شاخه و برگ ضعیف و ریزش برگ‌های نابالغ را می‌توان مشاهده کرد.
تعداد جوانه‌هاي میوه‌دهنده روي یک بوته خوب، بسته به قدرت گیاه از 25 تا 75 (در بوته‌هاي بسیار قوي) تغییر مي‌کند و این تعداد در یک هکتار تاکستان 750000 تا 150000 جوانه محصول دهنده متغیر است، مشروط بر اینکه تاکستان در شرایط کم‌آبي قرار نگرفته نباشد. اگر در تاک‌هاي قوي که واجد شرایط فوق هستند، هرس بلند انجام نگیرد تعداد زیادي پاجوش و شاخه‌هاي عقیم قوي تولید میشود و قدرت بوته به‌جاي اینکه صرف تولید میوه شود، صرف شاخه‌هاي بي‌مصرف خواهد شد.
هرس سبز (تابستانه)
مدیریت تاج بوته انگور بر میزان باروری جوانه‌ها تأثیر دارد، به‌طوری که نور شدید موجب آفتاب سوختگی میوه‌ها و سایه شدید باعث کاهش باروری میشود. دمای بهینه برای باروری جوانه از دمای لازم برای رشد رویشی بالاتر است.
شکل1- هرس سبز تاکستان مو
هرس سبز یا تابستانه به حالات مختلف و روی اعضای تاک به صورت‌های زیر ممکن است، انجام شود.
سربرداری: سرزنی شاخه‌های سبز در طی فصل رشد از ارتفاع 30 تا 60 سانتی‌متر یک تا سه بار بسته به اندازه رشد شاخه‌های سال باید انجام شود.
پاجوش‌زنی: شاخه‌های ناخواسته رشد یافته از روی تنه یا بازوها که بیشتر نرک هستند، باید به‌محض رشد حذف شوند. به این عمل پاجوش‌زنی می‌گویند.
جوانه‌گیری: حذف جوانه‌های متورم پایین بوته یا تنه که امکان رشد دارند و حاصل رشد آنها شاخه‌های نرک است.
پنسمان: قطع نوک شاخه برای حذف جوانه انتهایی با انگشت برای قطع رشد شاخه سبز که می‌توان در طول فصل رشد آن را انجام داد.
برگ‌چینی: حذف برگ‌های پیر یا آسیب دیده که در مراحل زمانی مختلف قابل انجام است و اهداف متفاوتی را ممکن است، در بر داشته باشد.
هرس سبز را می‌توان کامل کننده هرس خشک دانست؛ زیرا این عمل باعث توزیع صحیح و منظم مواد غذایی در اندام‌های گیاه میشود. این هرس هنگامی بر روی بوته مو انجام می‌گیرد که جوانه‌ها شروع به رشد کرده باشند. هرس را می‌توان در تمام فصل رشد ادامه داد. قسمت‌های مختلفی که هرس سبز بر روی آن انجام میشود، عبارتند از: شاخه‌های سبز و درحال‌رشد سریع، جوانه، برگ، خوشه‌های میوه، پاجوش‌ها و تنه‌جوش‌ها.
حذف جوانه
هدف از این عمل حذف بعضی از جوانه‌های غیرمفید مو است. همزمان با حذف این جوانه‌های غیرمفید می‌توان شاخه‌های زائد یا بیمار را نیز حذف کرد. جوانه‌های غیرمفید جوانه‌هایی هستند که به‌سرعت رشد می‌کنند و فقط به شاخه و برگ تبدیل می‌شوند و بارده نیستند.
هرس شاخه‌های سبز
از ابتدای بیداری تاک از خواب زمستانی و شروع دوران رشد تعدادی شاخه و همچنین پاجوش یا تنه‌جوش شروع به روییدن کرده و شاخه‌هایی زائد تولید می‌کند که باعث تضعیف مو میشود. به همین دلیل پیش از اینکه طول این شاخه‌ها به 14 سانتی‌متر برسد، باید آنها را هرس کرد. در بعضی مواقع یک یا چند دستک بر روی شاخه‌ها و از محل بند می‌رویند که بعضی از آنها زیر خوشه قرار دارند و بعضی بالاتر از خوشه‌ها ظاهر میشود که این دستک‌ها را نیز باید تا حد ممکن حذف کرد. هرس سبز شاخه‌هاي انگور از بالاي گره پنجم بعد از آخرین خوشه تأثیر زیادي در افزایش کمیت و کیفیت محصول انگور دارد. در مناطق خنک، حذف شاخه‌هاي جانبي باعث نفوذ نور کافي به داخل تاج و تهویه بهتر بوته‌هاي انگور، به‌ویژه در روش خوابیده یا خزنده، میشود و به افزایش کیفیت خوشه‌ها مي‌انجامد.
بوته‌های انگوری که از ارقام قوی هستند یا به‌دلیل کوددهی بیش از حد و آبیاری زیاد از رشدی غیرعادی برخوردار شده‌اند، لازم است در زمانی که خوشه‌ها هنوز به‌صورت گل هستند، برای تقویت و جلوگیری از ریزش بی‌مورد گل‌ها تعدادی از شاخه‌ها را از 3 تا 4 بند بالاتر از محل خوشه حذف کرد. این عمل به‌ویژه در مناطق گرم یا مناطق دارای آب و هوای ملایم به محدودکردن عمل تبخیر و بالابردن ارزش کمی و کیفی خوشه‌ها کمک بسزایی می‌کند.
هرس برگ‌ها
برگ‌ها منبع تولید مواد غذایی برای درختان هستند. در سطح پهنک برگ‌ها شیره گیاهی خام به کمک نور خورشید به شیره پرورده تبدیل میشود. به همین دلیل حذف بی‌رویه برگ‌ها باعث تضعیف بوته مو میشود. معمولا از هرس برگ‌ها فقط در مناطق سردسیر استفاده بیشتر میشود، چرا که طول فصل رشد بوته‌ها در این مناطق کوتاه است. این هرس برای استفاده بیشتر خوشه‌ها از نور آفتاب انجام میشود.
هرس گل، حبه و خوشه
در زمان تشکیل میوه یک‌سوم تا نصف خوشه را حذف کنید تا اندازه حبه‌های باقی‌مانده بر روی خوشه بزرگتر شوند. همچنین با توجه به سن تاک، تعداد 28 تا 32 خوشه روی هر تاک نگه داشته شوند و خوشه‌های اضافی باید حذف شوند. در شرایط محیطی ارومیه این روش بهتر از حلقه‌برداری است.
در مواردی خوشه را پس از تشکیل حبه‌ها، از شاخه جدا می‌کنند. این هرس بر روی تعداد حبه در خوشه یا طول آن، اثر مستقیمی ندارد. در واقع خوشه‌های کوچک یا بسیار بزرگ و خوشه‌هایی که شکل متناسبی ندارند، جدا می‌شوند. بدیهی است که خوشه‌های باقی‌مانده، از مواد غذایی بیشتری برخوردار شده و حبه آنها درشت‌تر می‌شوند.
این روش، بیشتر برای تنظیم میزان محصول ارقامی به کار می‌رود که بیش از حد محصول می‌دهند.
حلقه‌برداری
برای تقویت شاخه و درشت شدن میوه‌های آن می‌توان نوار باریکی به عرض چند میلی‌متر به‌صورت حلقه از پوست تنه و شاخه حامل میوه را برید و جدا کرد. این عمل باعث تجمع کربوهیدرات‌ها در اندام‌های هوایی میشود. حلقه‌برداری در مو، برای بالابردن درصد به میوه نشستن گیاه (جلوگیری از ریزش گل)، بزرگتر شدن حبه‌ها یا بالا بردن کیفیت میوه و تسریع در رسیدن میوه انجام میشود. بنابراین بر اساس هدف، زمان حلقه‌برداری می‌تواند به شرح زیر باشد.
1-حلقه‌برداری برای بالا بردن درصد به میوه نشستن گیاه و جلوگیری از ریزش گل: این روش برای حبه‌های بارورنشده که کوچکتر هستند و بذر آنها به‌طور کامل در حبه تشکیل نمی‌شود و در اوایل رشد جنین از بین می‌روند، مؤثر است. زمان این عمل چند روز پیش از ظهور گل‌ها یا دوران گلدهی است که پس از آنکه ریزش طبیعی شروع شود، دیگر تأثیری ندارد و اثر آن در تولید حبه‌های بیشتر و بزرگتر است.
2-حلقه‌برداری برای بزرگترشدن حبه‌ها: زمان آن مصادف با بزرگ شدن سریع حبه‌هاست که معمولا کمی پس از ریزش طبیعی گل‌ها و حدودا 10 روز پس از بازشدن گل‌هاست که تقسیم سلولی به‌شدت در حبه‌ها انجام میشود و بیشتر در ارقام بی‌دانه که منبع هورمونی ندارند، بسیار مؤثر است. اثر حلقه‌برداری 3 هفته پس از ریزش طبیعی آشکار نخواهد بود. حلقه‌برداری همراه تنک‌کردن خوشه تأثیر بیشتری دارد. چون در غیر این صورت باعث بار بیش از حد گیاه و کوچکتر شدن حبه‌ها به‌علت رقابت با یکدیگر میشود و گیاه پس از چند سال حلقه‌برداری ضعیف خواهد شد.
3-حلقه‌برداری برای تسریع در رسیدن میوه‌ها: در اوایل رسیدن حبه‌ها یعنی هنگام انباشت مواد قندی در آنها باید انجام شود. این حلقه‌برداری برای رسیدن ارقام دانه‌دار و ایجاد رنگ در ارقام رنگین بسیار مؤثر است. اثر این حلقه‌برداری در ارقام پرمحصول و در مناطق سرد محسوس نیست و در رسیدن میوه‌های بی‌دانه تأثیر چندانی ندارد. تنک‌کردن خوشه و حبه در این ارقام بیشتر از حلقه‌برداری مؤثر است. اگر محل زخم التیام نپذیرد انگورها زودتر می‌رسند، اما حبه‌ها رنگ‌پریده و بافت آنها نرم میشود و احتمال آفتاب‌سوختگی در آنها وجود دارد.
حذف پاجوش‌ها
پاجوش‌ها ممکن است از روی ریشه یا تنه ایجاد شوند و سرعت رشد آنها بسیار زیاد است. این شاخه‌ها کاملا اضافی بوده و فقط مصرف‌کننده هستند و باید آنها را حذف کرد.
اهداف هرس سبز انگور
اهداف هرس سبز عبارتند از:
-بهترکردن شرایط میکروکلیماي تاج درختچه انگور برای بهره‌گیري مناسب‌تر از نور و روشنایي در داخل تاج (سفره سبز)
-بهینه‌کردن سفره سبز برای افزایش سطح نورگیر در داخل و خارج تاج درختچه
-حذف شاخه‌هاي سبز مازاد که عمدتا به‌جاي اینکه تولیدکننده باشند، مصرف‌کننده هستند.
هدف نهایی در هرس سبز افزایش کمی و کیفی محصول، تقویت بنیه بوته و کاهش میزان آلودگی بوته به آفات و بیماری‌هاست. بنابراین تمام شاخه و برگ‌های هرس شده باید از باغ خارج شده و سوزانده شوند.
برگ محل فتوسنتز و تولید غذا برای گیاه است. بنابراین در هنگام هرس برگ باید به این نکته توجه شود که بیش از حد هرس برگ انجام نشود تا گیاه دچار کمبود مواد غذایی نشود. یادآور میشود که هرس بیش از حد برگ، باعث آفتاب‌سوختگی میوه و کاهش کیفیت و بازارپسندی میوه میشود.
چرا هرس سبز؟
هرس شاخه‌های حاوی خوشه از 4 تا 5 بند بالاتر از محل آخرین خوشه باعث جلوگیری از رشد بی‌رویه شاخه سبز شده و مواد غذایی به سمت خوشه حرکت می‌کند و در نتیجه باعث افزایش کمی و کیفی عملکرد میشود.
هرس پاجوش‌ها، تنه‌جوش‌ها و شاخه‌های فاقد محصول که شیره پرورده زیادی را جذب مي‌کنند و رشد سریعی دارند، باعث تقویت بوته مو میشود و در نتیجه افزایش کمی و کیفی عملکرد را به همراه دارد.
-هرس برگ در مناطقی که روزهای ابری زیادی در هنگام رسیدن محصول دارند، به رنگ‌گیری سریع خوشه‌ها کمک زیادی می‌کند.
-هرس برگ در مناطق خشک و کم‌باران باعث کاهش سطح تبخیر و تعرق شده و در نتیجه بوته انگور کمتر دچار کم‌آبی می‌شوند.
-هرس برگ در مناطق مرطوب و پرباران باعث تهویه بهتر هوا از لابه‌لای شاخ و برگ‌ها شده و در نتیجه بوته کمتر در معرض آلودگی به بیماری سفیدک سطحی میشود.
-در بوته‌هایی که بیش از حد توانشان خوشه زیادی دارند، به‌علت توزیع کمتر شیره پرورده در تعداد زیادی خوشه، عملکرد کیفی و بازارپسندی میوه کاهش می‌یابد. بنابراین، هرس گل و به تعادل رساندن تعداد خوشه برحسب توانایی گیاه، از کاهش کمی و کیفی عملکرد جلوگیری می‌کند.
هرس سبز باعث حذف شاخه‌های حاوی محل تخم‌ریزی زنجره شده و در نتیجه باعث کاهش جمعیت این آفت میشود.