بیماری کوتولگی زبر ذرت
تاكنون بيش از 50 ویروس در سراسر دنيا از ذرت گزارش شده است ولي تعداد اندكي از آن‌ها در مناطق مختلف دنيا زیانبار شناخته شده‌اند. برخي از این ویروس‌ها مانند پوتيویروس‌های غلات و ویروس‌های كوتولگي زرد جو گسترش جهاني دارند. برخي دیگر به مناطق خاصي محدود مي‌شوند و خسارت‌های جبران ناپذیری برجا مي‌گذارند. ویروس كوتولگي زبر ذرت در اروپا ویروس ریادوفينو ذرت در آمریكای مركزی و جنوبي، ویروس موزائيك ذرت در آمریكای شمالي، ویروس رگ‌های ذرت در آفریقا و ویروس كوتولگي رگه سياه برنج در جنوب شرق آسيا از مهمترین ویروس‌های ذرت در دنيا هستند. این ویروس‌ها اگر چه در یك منطقه خاصي گسترش دارند ولي خسارت‌های سنگيني ایجاد مي‌كنند. ویروس‌های دیگری نيز هستند كه در درجات بعدی اهميت قرار دارند.خسارت هر یك از این ویروس ها از 15 %تا 80 %گزارش شده است. برخي از ویروس‌های ذرت كه در كشورهای دیگر گزارش شده‌اند در ایران نيز وجود دارند مانند ویروس موزائيك نيشكر ویروس خراشك مرغ ویروس رگه سبزاک مرغ ولي روی ذرت اهمیت اقتصادی دارد.
به علاوه ویروس‌های دیگری نيز وجود دارند كه بومي ایران هستند مانند ویروس موزائيك ایراني ذرت در نيمه جنوبي و نواحي مركزی كشور كه اهميت آن كمتر از كوتولگي زبر ذرت نيست. این ویروس در سال 1358 گزارش شد و توام با بيماری كوتولگي زبر ذرت در همان مناطق گسترش یافته و خسارت وارد كرده است. در مناطق شمالي ایران پوتي ویروس موزائيك ایراني قياق خسارت وارد مي‌كند. IJMV گسترده‌ترین ویروس ذرت در ایران است ولي اهميت اقتصادی آن بطور دقيق مشخص نشده است.
بيماری كوتولگي زبر ذرت در ایران اولين بار در سال 1360 در استان فارس مشاهده شد و در این سال ميزان آلودگي در مزارع ذرت دانشكده كشاورزی دانشگاه شيراز (باجگاه) حدود 35 % تخمين‌زده شد و در سال 1362 ميزان آلودگي تا 50 درصد برآورد گردید. در سال 1370 این ویروس خالص‌سازی و بطور سرولوژیكي مطالعه شد. با اینكه این بيماری در سال‌های بعد نيز در مزارع ذرت مشاهده مي‌شد ولي ميزان آلودگي پائين و در مواردی ناچيز بود تا اینكه در سال 1382 اپيدمي وسيعي مزارع ذرت شهرستان مرودشت و برخي مناطق دیگر استان فارس را فرا گرفت. در این اپيدمي بسياری از مزارع بيش از 50 % و برخي نزدیك به 100 درصد آلودگي داشتند. در سال 1383 شيوع بيماری در سطح وسيع‌تری تكرار شد و خسارت بيشتری بر جای گذاشت. بدنبال آن در استان‌های مجاور بصورت طغياني، خسارت فراواني وارد كرد. در این سال‌ها این بيماری در استان‌های جنوبي كشور شامل اصفهان، فارس، كهگيلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختياری و كرمان گسترش وسيعي پيدا كرد. این بيماری براساس علائم بيماری، رابطه سرولوژیك و مشخصات مورفولوژیك ویروس عامل بيماری و مشابهت آن با ویروس كوتولگي زبر ذرت كه از اروپا و فلسطين اشغالي گزارش شده بود، به همين نام معرفي شد.
بيماری كوتولگي زبر ذرت اولين بار در سال 1949 از ایتاليا گزارش شد. سپس بيماری مشابهي با اسامي مختلف در مزارع ذرت فرانسه، پرتغال، اسپانيا، سوئيس، سوئد و فلسطين اشغالي مشاهده گردید. این بيماری بدنبال ورود ارقام جدید آمریكایي به اروپا شایع شد و در برخي كشورها اپيدمي شدیدی ایجاد كرد كه منجر به حدود 80 درصد خسارت شد. این بيماری در چين نيز گزارش شده و گسترش آن در جنوب این كشور نسبت به سایر بيماری‌ها بيشتر بوده است.
عامل این بيماری در ذرت در مناطق مختلف جهان متفاوت است. دركشورهای اروپایي و فلسطين اشغالي ویروس كوتولگي زبر ذرت از جنس فيجيویروس تيره رئوویریده می‌باشد. ولي در كشورهای آمریكای جنوبي (MRCV) Mal de Rio cuarto virus و در كشورهای جنوب شرق آسيا در ذرت و همينطور در برنج ویروس كوتولگي رگه سياه برنج عامل این بيماری مي‌باشند.
MRCV تا كنون از آرژانتين و اوروگوئه گزارش شده است و در آرژانتين در سال 1996، 120ميليون دلار به كشت ذرت خسارت وارد كرد. هر سه ویروس از لحاظ تاكسونوميكي نزدیك به یكدیگر هستند.
RBSDV در چین اساسا از برنج گزارش شده است و علاوه بر آن، ذرت را نيز آلوده مي‌كند و در آن علائم كوتولگي زبر ایجاد می‌کند. MRDV دامنه میزبانی وسیعی در بین گیاهان تیره غلات دارد ولی تاکنون ذرت تنها میزان مهم اقتصادی آن بوده است. MRDV در طبیعت روی برنج گزارش نشده است.
پدیده مهم دیگری كه در همان سال‌های دهه هشتاد یعني از سال 1381تا 1385 در مناطق انتشار بيماری كوتولگي زبر ذرت در ایران رخ داد، بروز بيماری مشابهي در مزارع برنج در استان فارس بود كه بر اساس علائم و مشخصات ویروس عامل بيماری و مشابهت آن با بيماری كوتولگي رگه سياه برنج در جنوب شرق آسيا عامل بیماری موقتا بنام ویروس کوتولگی گال سیاه برنج نامیده شد. طغيان و خسارت این ویروس در مزارع برنج به ویژه حوزه سد درودزن موجب نگراني كشاورزان و مسئولين شد. از آن زمان مطالعات گسترده‌ای در مورد این دو بيماری آغاز شد. این مطالعات با شيوع گسترده ویروس در سال‌های بعد در استان فارس و استان‌های مجاور افزایش یافت. خالص‌سازی، تهيه سيستم تشخيص سرولوژیك، نحوه انتقال و بررسي ناقل از نظر دامنه ميزباني و ترجيح ميزباني، دامنه ميزباني ویروس، مقایسات سرولوژیك و نهایتا بررسي‌های مولكولي بر اساس تعيين ترادف حدود 70 درصد از ژنوم ویروس و مقایسه آن با سایر فيجي ویروس‌های گزارش شده به ویژه MRDV و RBSDV بطور دقيق‌تر مقایسه كامل عامل دو بيماری كوتولگي زبر ذرت و كوتولگي گال سياه برنج و آناليز فيلوژنتيك آن‌ها نتایج ارزشمندی از ماهيت ویروس و جایگاه تاكسونوميكي آن بدست داد. براساس مطالعات انجام شده، به ویژه آناليزهای فيلوژنتيك و علائم شناسي و صفات دیگر مشخص شد كه عامل این دو بيماری در دوگياه ذرت و برنج یكي است و با ویروس های کوتولگی زبر ذرت در اروپا (MRDV) و كوتولگي رگه سياه برنج (RBSDV) متفاوت است.
نشانه‌های بیماری
نشانه‌های بيماری كوتولگي زبر ذرت به صورت كاهش رشد بوته‌ها و كوتاه ماندن و راست ایستادن برگ‌ها، و ایجاد گال‌های ریز روی رگبرگ‌ها در پشت برگ و غلاف بلال هاست، فاصله بين برگ‌ها بسيار كم و ساقه ضخيم و حالت پيچيدگي نشان مي‌دهد. خسارت این بيماری به زمان آلودگي بوته به ویروس عامل بيماری بستگي دارد، به طوری كه اگر بوته‌ها در مراحل اوليه رشد آلوده شوند منجر به خشك شدن جوانه انتهایي و مرگ گياهچه مي‌شود. در بوته‌ها ی رشد كرده كوتولگي كمتر مشاهده مي‌شود. معمولا برجستگي‌های روی رگبرگ در پشت برگ گال‌های ریزی بوجود مي‌آید كه زبری ایجاد مي‌كند. اما ميزان خسارت با زمان آلودگي رابطه مستقيم دارد. آلودگي در مراحل اوليه رشد خسارت بيشتری بجای مي‌گذارد. در این بيماری كوتولگي زبر ذرت در اروپا برگ‌ها سبز تيره مي‌شوند ولي در ایران رنگ برگ به زردی و كلروز و گاهي قرمزی تمایل دارد. در محل گال‌های ریز در رگبرگ‌ها نقاط و خطوط روشن نورگذار ایجاد مي‌شود كه اصطالحا به آن دریچه می‌گویند.
شکل1- علائم بیماری کوتولگی زبر ذرت
در برنج علائم با تورم رگبرگ در سطح زیرین برگ، و نيز روی غلاف و ساقه‌ها، روشن شدن رگبرگ‌ها، ایجاد گال‌های كوچك به رنگ سبز روشن در طول آن‌ها شروع مي‌شود و به تدریج به صورت نقاط و خطوط قهوه‌ای و سياه در مي‌آید. همراه با كوتولگي بوته‌ها، برگ‌ها رنگ سبز تيره به خود مي‌گيرند. بدشكلي بوته، چمني شدن و مضرس شدن لبه برگ‌ها و توليد خوشه‌های ناقص از علایم دیگر بيماری است. در برنج بيماری مشهور كوتولگي گال سياه برنج را ایجاد می‌کند. در گندم كه به طور طبيعي آلوده شده رنگ پریدگي در برگ‌ها، چمني شدن بوته‌ها و همينطور مضرس شدن لبه برگ‌ها نيز دیده مي‌شود. در شرایط گلخانه عامل بيماری كوتولگي زبر ذرت در برنج، گندم، ارزن پانيكوم، دژگال، چاودار، و جو بيماری ایجاد كرد. در جو و گندم برخي از این علایم مشاهده مي‌شود.