مقاله آشنایی با احداث و مدیریت باغ انار (قسمت پنجم)

انار از جمله درختاني است که علاوه بر داشتن میوه‌ی خوشمزه و با ارزش غذایی منحصر به‌فرد، گل، پوست میوه، پوست ریشه و پوست ساقه آن از قدیم در پزشکي به عنوان دارو و در صنایع رنگرزي و دبّاغي مورد استفاده بوده است. درختان انار به صورت وحشي در جنگل‌هاي شمال و غرب ایران به فراواني دیده مي‌شوند و به صورت اهلي هم با توجه به قدمت کشت و کار در ایران، تنوع بسیار زیادي در میان ژنوتیپ‌ها وجود دارد که منبع اولیه مناسبي جهت اصلاح و معرفي ارقام بسیار مرغوب به جهان مي‌باشد.

توصیه‌های کلی استفاده از کود در باغ‌های انار

مهمترین راهکارهای افزایش کمیت و کیفیت میوه انار شامل الف- تربیت و هرس ب- تناسب اندازه درخت و ج- تراکم منتج از دو عامل اشاره شده است.

1-در مورد انار تربیت صحیح هر رقم وابسته به شرایط رشد و زمان تشخیص شاخه‌های بارده و غیربارده از اهمیت خاصی برخوردار است به‌نحوی که برخی از ازقام مانند ملس ساوه، ملس دانه سیاه و واندرفول به پرورش تک‌ تنه‌بودن پاسخ مناسبی می‌دهند؛ هرچندکه ارقام دیگر با وجود چند تنه‌بودن؛ نباید تعداد تنه بیشتر از 5 تا باشد که بتوان با دادن شکل‌های مختلف تربیتی، استفاده بهینه از سطح را داشت و تناسب صحیح بین تعداد برگ و میوه را فراهم نمود.

2-عملیات تربیت درختان انار در انتهای فصل زمستان و پس از رفع خطر یخبندان زمستانه انجام می‌شود که به هرس‌خواب مشهور است.

3-در انار در تمام ماه‌های رشد درخت (به جز زمانی که تابش آفتاب زیاد است) می‌توان، اقدام به حذف شاخه‌های مزاحم (با اره)، نرک‌ها (اره یا قیچی) و پاجوش‌ها (با تبر یا تیشه) نمود (تنها همزمان با رفتن به خواب‌کامل، شاخه‌های اصلی درخت بهتر است حذف نگردد) و اینکار در ماه‌های اردیبهشت و خردادماه به‌راحتی و بدون قیچی برای انشعابات جدید نرم، هم قابل اجراست (با قیچی مطمئن‌تر است تا پوست درخت، صدمه نبیند.

4-برای انتقال از خزانه به زمین اصلی نباید انار را، هرس‌کرد چراکه به‌دلیل عدم تشخیص جوانه زایشی یا رویشی امکان حذف وجود دارد.

5- تربیت و هرس نهال انار را از سال دوم و یا سوم پس از امکان تشخیص شاخ‌های رویشی و زایشی باید شروع نمود؛ در ضمن، اگر سال دوم نهال انار به گل برود؛ حتما گل را باید با دست چید زیرا گل‌های انار روی دو نوع شاخه هست.

الف) 30 درصد روی شاخه‌ی یکساله. ب) 70 درصد روی شاخه‌ی چندساله و بهتر است؛ با چنین روشی، عادت گلدهی را برای تمایل درخت به ایجاد گل‌ها، روی شاخه‌های چندساله، ایجاد نمود باشد (میوه‌های روی شاخه یکساله، امکان آسیب بیشتری از آفتاب‌سوختگی دارند و اگر گل‌های روی شاخه یک‌ساله چیده نشوند؛ میوهی انار به جای رویش روی شاخه‌های پایینی، روی شاخه‌های بالایی و تاج درخت تشکیل خواهد شد. در ضمن شاخه‌های یک‌ساله، میوه ضعیف‌تری نیز دارد؛ لذا ترجیحا سال اول و دوم گل‌های انار با دست چیده شود.

6-بهترین حالت برای ارقام پرورشی مناطق فلات مرکزی، پرورش به‌صورت 4 تنه می‌باشد؛ چون در دراز مدت عمر اقتصادی متوازنی خواهد داشت؛ گاهی اوقات لازم است سال دوم و سوم به بعد تمام انشعابات و تنه‌جوش‌ها را تا ارتفاع نیم‌متری، حذف و انار را 4 تنه پرورش داد.

7-تا سال سوم نباید شاخه‌های درخت را حذف کرد چون امکان دارد؛ شاخه‌های ارزشمند زایشی را حذف نمود، ولی از سال‌سوم به بعد شاخه‌های آبکی (شاخه‌هایی با رنگ متفاوت از شاخه‌ی سفید زایشی) را حذف کرد.

8-در هر زمان، شاخه‌های خشک درخت را باید حذف کرد تا مورد حمله آفات و عوامل بیماریزا قرار نگیرد. اگر شاخ‌های از درخت زرد شده بود به‌خصوص اینکه بافت‌چوبی‌آن، زنده باشد؛ نباید در فصل رشد (در صورت آلوده نبودن به آفت یا بیماری) آن‌را حذف نمود؛ چون درخت شروع به افزایش تعداد پاجوش‌ها می‌کند؛ مگر اینکه زردی به حدی باشد که برگ‌ها تنک شده باشند؛ البته در زمان مناسب هرس (زمستان یا زمانی‌که میوه‌ها، تشکیل و گردویی شده‌اند.

9- در انار، خاک‌های سبک شنی، فاصله‌ی کاشت درختان را بیشتر از خاک‌های سنگین در نظر می‌گیرند.

10- بسیاری از ارقام (چهارتنه) به شکل v، کاشته می‌شوند. ارقام ملس‌ساوه، ملس دانه‌سیاه، واندرفول و مولار را می‌توان برخلاف مابقی ارقام تجاری ایران، به‌صورت تک‌تنه از ابتدا تربیت نمود؛ به‌همین‌ منظور، رایج است؛ با داربست، قیم‌گذاری، بستن‌طناب وگذاشتن میان آن کلوخ یا سنگ، شکل منظم و متعادل به‌آن داده شود.

11-درخت اناری که در فصل رشد، روی شاخه‌هایش خیلی فشار وارد شود (هرس یا شکل‌دهی نامناسب) پاجوش زیاد خواهد داد، البته اگر فشار متعادل باشد؛ کمیت و کیفیت میوه، بهتری می‌شود.

12- یکی‌دیگر از عوامل موثر در کیفیت میوه‌ها نور است به‌خصوص نورآبی و بنفش که در افزایش کیفیت رنگ پوست انار، موثر است. منظور از نور تابش بیشتر آفتاب نیست که میوه‌ها، دچار آفتاب سوختگی شوند بلکه نوع رنگ اهمیت دارد. مثلا اگر در باغ پوششی روی درخت ایجادکنیم که رنگ آبی یا قرمز داشته‌باشد رسیدگی و رنگ‌گیری میوهی انار، بهتر خواهدشد؛ در زمان رشد رویشی درخت بیشتر به نور آبی نیاز دارد ولی در زمان رسیدگی میوه به نور قرمز احتیاج بیشتری دارد (در تحقیقی در ایران رنگ‌سفید، و هندوستان رنگ‌قرمز سایبان، بهترین نتیجه را داده است.

 

باغ انار

شکل1- باغ انار

13- مهمترین خطر در مورد انار سرمای بهاره است. در زمان سرمای بهاره که عمدتا درختان انار در مرحله‌ی برگ قرمز یا سبز می‌باشد و هنوز به گلدهی نرفته‌اند دو کار میتوان انجام داد: 1-آبیاری باغ 2-اگر آب در دسترس نبود دودکردن، به‌خصوص دود روغن سوخته یا دنبه، گلدهی را به تاخیر می‌اندازد (عدم استفاده از لاستیک‌های بزرگ که آلودگی زیست‌محیطی دارند). انار برخلاف پسته، سال‌آوری نداشته و در زمستان بین 200-800 ساعت خواب نیاز دارد (دمای 0-7 درجه‌ی سانتی‌گراد).

14-انارهای شیرین به سرما حساس‌تر هستند؛ چنانچه سرمازدگی در درخت اتفاق بیفتد باید کاملا از کف ببریم و تنه را نگه‌نداریم تا اگر پا جوشی بیرون آمد؛ بتوان تربیت نمود.

15-در انار، درختانی که دچار سرمازدگی شده‌اند دیرتر از خواب بیدار می‌شوند؛ آوندها دچار مشکل شده و سال بعد زرد برگی (عموما زردی‌های ناشی از سرما در قسمت جنوبی درخت بیشتر است) و دیربرگی دارند. همچنین گل نوبت 2 و 3 می‌دهند که به آخر فصل می‌خورد و دچار آفتاب‌سوختگی می‌شود.

16-در درختان سرمازده برای زردی درختان که دچار کمبود آهن شده‌اند از محلولپاشی کود کلات آهن استفاده می‌شود. نوع کلات هم بسته به pH خاک فرق دارد. مثلا باید کلات آهن  EDDHA(ایزومر ارتو- ارتو و ارتو-پارا که نوع جامد آن کاربرد خاکی دارد) مناسب برای خاک آهکی و قلیایی، استفاده نمود.

17- حد مقاومت به سرمای زمستان، در درختان انار از حدود 11- تا 18- درجه‌ی سانتی‌گراد بر حسب نوع رقم، شرایط مدیریت باغ، تغذیه و شرایط آب‌وهوایی منطقه متفاوت ذکر شده‌است. در اثر سرما؛ تعویق بیداری، ریزبرگی، ایجاد شاخه‌های کم‌برگ، پاجوش‌دهی بیشتر از معمول در بهار و خشک‌شدن کامل درخت در صورت شدت سرما، رخ می‌دهد.

18- سرمای بهاره هم موجب از بین‌رفتن برگ، سرشاخه‌های جوان و به تاخیر افتادن ظهور گل و میوه می‌گردد. بافت‌هاي گل در مراحل مختلف رشد، مقاومت متفاوتي نسبت به سرما دارند. جوانه‌هاي گل درحال خواب بیشترین مقاومت را دارا هستند؛ در حالي‌که با تورم جوانه، مقاومت افت‌کرده و در زمان ریزش گلبرگ‌ها حساس‌ترین مرحله خواهد بود. با توجه به ظهور گل در انار که اواخر فروردین تا اوایل اردیبهشت است خسارت سرمای بهاره در گل‌ها بسیار کمتر از خسارت سرماي بهاره در برگ‌ها، مي‌باشد که پس از گرم‌شدن هوا؛ به راحتي قابل رویت مي‌باشد. که در آن، برگ حالت سبز تیره و سیاه پیداکرده و عارضه از نوک برگ شروع شده و به‌تدریج در تمام شاخه از بالا به پایین توسعه پیدا مي‌کند.

19- سرمای بهاره در درختان انار سبب ایجاد، 3رنگ مختلف برگ روی یک درخت، ظهور گل بسیار زیاد و متعافب‌آن، ریزش فراوان گل یا تشکیل گل دوم و سوم و متعاقبا میوه‌ی با کیفیت‌کم، پاجوش‌های فراوان پس از ظهور برگ‌های سبز، می‌باشد (در اثر یخبندان زمستانه پاجوش‌ها همزمان با ظهور برگ قرمز ظاهر می‌شوند).

20- تغییرات درجه حرارت شب و روز در اواخر تابستان و اوائل پاییز، آبیاري نامنظم و بیش‌از حد در پایان فصل رشد، استفاده از کودهاي ازته به‌خصوص در پایان فصل، کمبود عناصر روي، بر، عامل رقم و همچنین زمان نامناسب برداشت، در شدت و ضعف ترکیدگي میوه موثر مي‌باشد (در بین ارقام تجاری رقم رباب فارس مقاوم‌ترین و رقم ملس ساوه، حساس‌ترین می‌باشند، در ضمن انارهای محلی و ژنوتیپ‌های وحشی دارای بیشترین حساسیت به ترکیدگی هستند؛ برخي ژنوتیپ‌ها مانند ترش زابل حتي با شرایط مدیریت مناسب نیز دچار ترکیدگي مي‌شوند).

21- برداشت دیرهنگام میوه بعد از رسیدن کامل، محلولپاشی بی‌موقع، استفاده از آبیاری بارانی در اوج گرما، دور آبیاری نامنظم و خسارت آفات مخصوصا کرم‌گلوگاه از عوامل مدیریتی است که در تشدید ترکیدگی میوه نقش دارند.  

 

وظیفه‌شناس؛ محمدرضا؛ اسمعیل‌زاده حسینی، سیدعلیرضا؛ زارع، سمیه؛ یاوری، علی‌محمد.(1401). صد و بیست نکته‌ی کلیدی در پرورش انار. تهران: نشر آموزش کشاورزی