آشنایی با آبیاری باغات انگور

مشخصات گیاه‌شناسی انگور

انگور گیاهی است با نام علمی Vitis vinifera L. و از خانوادە انگورسانان. در این خانواده حدود ۱6 جنس و بیش از ۶۰۰ گونه وجود دارد که مهم‌ترین جنس این خانواده نیز جنس انگور است.

مهمترین مشخصات گیاه‌شناسی این درخت به شرح زیر است:

1-درختچه‌ای بالارونده است که به کمک پیچک‌های خود به سهولت از موانع و درختان مجاور بالا می‌رود.

2-ساقه‌اش گره‌دار و دارای برگ‌های متناوب، پنج بخشی دندانه‌دار و به رنگ سبز تیره است.

3-دارای گل‌های کوچک و مجتمع است که به صورت خوشه‌ای ظاهر می‌شوند.

4-میوه‌اش گوشت‌دار است و به تناسب نژادهای مختلف، رنگ‌های متفاوتی دارد که پس از رسیدن، دارای طعمی شیرین و ملایم است و به دو نوع دانه‌دار و بی‌دانه نیز تقسیم می‌شود.

5-نیاز به اقلیم گرم و معتدل دارد که به دلیل سیستم ریشه‌ای عمیق، تحمل کمبود آب در مناطق خشک را دارد.

6-در شرایط گرم و خشک، گرده افشانی و میوه‌دهی آن به مراتب بهتر انجام می‌شود.

اقلیم و خاک باغات انگور

فصل رشد انگورهای ایرانی بلندمدت است و به صورت نسبی درجه حرارت بالا در تابستان و رطوبت نسبی پایین، فصل رشد بدون بارندگی و همچنین زمستان ملایم برای آن‌ها مناسب است. کیفیت داخلی حبه‌های انگور تحت تأثیر اقلیم تغییر می‌کند. آب وهوای خنک معمولا در افزایش ترشی و کاهش قند مؤثر است، درحالی که درجه حرات بالا در تابستان باعث افزایش قند و کاهش ترشی آن می‌شود. رطوبت به سبب بیماری‌های قارچی مهم‌ترین عامل محدودکنندە توسعه کشت انگور است. در واقع، این میوه در مناطقی که حداکثر دمای آن بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد و حداقل آن کمتر از ۱۵ درجه زیر صفر نباشد، بهتر رشد می‌کند.

عمر درخت انگور به طور متوسط 75 تا 80 سال است. درخت انگور به سرمای زمستانی نیاز دارد، برای تأمین این نیاز سرمایی دمایی بین 7 تا 10 درجه سانتی‌گراد به مدت 2 تا 3 ماه لازم است. انگور در برابر سرما مقاوم نیست. در فصل زمستان دمای تا 18 - درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کند، چراکه دمای پایین‌تر از این میزان موجب خشک شدن شاخه‌های آن می‌شود. انگور در اغلب خاک‌ها رشد می‌کند و محصول می‌دهد و محدودیت‌های معمول خاک (با میزان شوری و قلیایی نسبی) را به خوبی تحمل می‌کند.

انگور در مناطقی با خاک‌های دارای زهکشی عمیق و مواد آلی فراوان که دمای حداکثری آن بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد و حداقلی آن کمتر از ۱۵ درجه زیر صفر نباشد، بهترین رشد را دارد.

انگور به آهک خاک حساس نیست و در خاک‌های حاوی بیش از 40 درصد آهک به خوبی رشد می‌کند؛ اما تا حد امکان باید از خاک‌های سنگین فاقد زهکشی و خاک‌های قلیایی همراه با نمک فراوان پرهیز کنید. خاک‌های عمیق با زهکشی خوب و مواد آلی فراوان برای رشد انگور بسیار مناسب‌اند. انگور در طول زمستان نیز به آب نیاز دارد و می‌توان کمبود بارندگی را از طریق آبیاری جبران کرد. ریزش باران طی فصل رشد باعث پوسیدگی ریشه انگور می‌شود. به این ترتیب، علاوه بر طول فصل رشد و فصل زمستان، منطقه کشت انگور بایستی فاقد باران در فصل تابستان به ویژه در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد باشد.

نیاز آبی انگور

عمق نفوذ ریشه‌های انگور در خاک به نوع خاک بستگی دارد. برای نمونه، در خاک‌های رسی و سنگین حداکثر تا عمق 90 سانتی‌متر و در خاک‌های متوسط رسی- شنی تا عمق 3.5 متر نفوذ می‌کند. نفوذ شنی تا عمق 6 متر و ریشه‌های انگور در خاک‌های بسیار سبک و تقریبا بیشتر هم دیده شده است. همچنین مقدار آب مورد نیاز برای رشد و نمو انگور به مقدار تبخیر در محل، مرحله رشد گیاه، درصد پوشش گیاهی تاج درخت انگور و مقدار بارندگی در طول فصل رشد بستگی دارد. درخت انگور از خردادماه تا آخر شهریورماه که ممکن است تا نیمه مهرماه هم طول بکشد، به آبیاری نیاز دارد. هر درخت انگور در روش جوی پشته‌ای تقریبا ۱۰۰ لیتر آب در هفته نیاز دارد.

به طورکلی، نیاز آبی خالص انگور بر حسب منطقه و رقم، بین 5 تا 7 هزار مترمکعب برای هر هکتار در سال است. در هر بار آبیاری، میزان آب باید به اندازه‌ای باشد که خاک تا عمق 1 تا 1.5 متری که محل انتشار ریشه است، مرطوب شود. زمان اولین آبیاری در مناطق سردسیر به طورمعمول در اوایل تابستان است؛ همچنین در مناطق معتدل، در اوسط بهار و در نواحی گرم و خشک کویری هم نیمه اول بهار است. نیاز تاک به آب و تنظیم زمان آبیاری را می‌توان از روی پژمردگی برگ‌ها و تغییر رنگ آن‌ها تشخیص داد.

مدیریت آبیاری در باغات انگور

مدیریت آبیاری روشی مهم برای تولید بهینه انگور در نقاط مختلف دنیا به شمار می‌رود. به کارگیری بهترین شیوه‌های مدیریت آبیاری به باغداران انگور کمک می‌کند تا تولیدشان همچنان باکیفیت، سودآور و پایدار باقی بماند. آبياري باغات انگور بر اساس نیاز آبی و بسته به مراحل فنولوژیکی (تغییرات صفات کمی و کیفی در مراحل رشد حبه انگور) می‌تواند در زمان‌های مختلف انجام شود. به هرحال، اهمیت آبیاری و مقدار آبیاری در هر یک از مراحل فنولوژیکی خصوصا در مرحله رشد حبه‌ها و پس از رنگ‌گیری حبه‌ها در افزایش اندازە آن‌ها و به مراتب خوشه‌ها، همچنین ارتقای کیفیت محصول می‌تواند مؤثر باشد.

برنامه‌ریزی آبیاری

برنامه‌ریزی آبیاری یکی از روش‌های مرسوم برای بهبود کارایی مصرف آب در باغ‌ها، از طریق تعیین میزان و زمان آبیاری، محسوب می‌شود. برای بهبود مدیریت آبیاری در باغ انگور، باغ داران باید زمان مناسب آبیاری را تشخیص دهند و مقدار آبیاری لازم را تعیین کنند. شیوه‌های متعددی در آبیاری برای رسیدن به این منظور وجود دارد که دو مورد آن عبارتند از: 1)استفاده از روش‌های اندازه گیری رطوبت خاک و 2)استفاده از داده‌های هواشناسی و اندازه‌گیری دمای سطح برگ.

شکل1-آبیاری قطره‌ای باغات انگور

برنامه‌ریزی آبیاری نیز عبارت است از: کاهش هزینه‌های انرژی و آب، کنترل رشد رویشی بیش ازحد، کاهش هزینه داربست‌ها و هزینه حذف برگ‌های اضافی، کاهش حساسیت به بیماری‌ها، افزایش کیفیت محصول، کاهش مخاطرات محیطی و کاهش هدررفت و آبشویی کودها. مراحل اصلی رشد انگور و درصد آب مورد نیاز سالانه در هر مرحله به صورت زیر است:

1-مرحله جوانه‌زنی تا گل دهی، 9 درصد؛

 2-مرحله گل‌دهی تا تشکیل میوه، 6 درصد؛

 3-مرحله تشکیل تا رنگ‌گیری میوه، 35 درصد؛

4-مرحله رنگ‌گیری تا برداشت میوه، 36 درصد؛

5-مرحله برداشت میوه تا ریزش برگ، 14 درصد.

تعیین زمان آبیاری

تحقیقات نشان داده است که به جای آبیاری باغ انگور با یک دور آبیاری ثابت (که معمولا براساس مدار آبیاری انجام می‌شود)، انجام آبیاری در 4 مرحله فنولوژیکی(تغییرات صفات کمی و کیفی در مراحل رشدی حبه انگور) رشد گیاه صورت می‌گیرد که عبارت است از: زمان ظهور گل آذین، میوه بستن، رشد حبه‌ها (حدود 25 روز پس از میوه بستن)، و مرحله رنگ‌گیری میوه لذا تعیین زمان آبیاری پس از مرحله رنگ‌گیری میوه، بیشترین عمکرد را دارد و باعث صرفه‌جویی در مصرف آب نیز می‌شود.

بنابراین باغ‌دار انگور باد در زمان‌های یادشده (زمان وقوع مرحله فنولوژیکی) باغ را آبیاری کند. تعیین دقیق زمان وقوع هر یک از مراحل فنولوژیکی در هر منطقه باید بر اساس مشخصات رشد و نمو و مشخصات ظاهری گیاه و به تشخیص باغ‌دار باشد.

ما آبیاری باغ انگور قبل از مرحله گل‌آذین و پس از برداشت محصول تا اتمام برگ‌ریزی پاییزه باید بر اساس جدول نیاز آبی انجام شود (جدول 1). آبیاری در باغ‌های با خاک رسی هر 10 روز یک بار کفایت می‌کند. در خاک‌های شنی و بافت سبک این زمان باید کوتاه‌تر شود، زیرا تبخیر زیاد و کمبود ظرفیت نگهداری آب از ویژگی‌های این خاک‌هاست.

تعیین میزان آب آبیاری

حجم آب مورد نیاز انگور در هر منطقه و در دهه‌های مختلف از هر ماه در طول دوره رشد، بر اساس جدول نیاز آبی انگور تعیین می‌شودکه می‌تواند از سند ملی آب کشور یا از داده‌های نرم افزار نت وات استخراج شود. جدول 1 نمونه‌ای از نیاز آبی مربوط به انگور رقم سفید بی‌دانه در منطقه تاکستان در استان قزوین است.

جدول 1- میزان آب خالص مورد نیاز انگور در ماه‌های مختلف سال در شهرستان تاکستان (بر حسب مترمکعب در هکتار)

نکته مهم اینکه حجم آب مصرفی در هر بار آبیاری با توجه به فاصله زمانی بین دو آبیاری (که همان فاصله زمانی بین دو مرحله فنولوژیکی رشد انگور است) تعیین می‌شود. تعیین فاصله زمانی بین دو مرحله فنولوژیکی انگور برای انجام آبیاری بایستی بر اساس تجربیات کارشناسان و باغ‌داران محلی صورت پذیرد.

برای تعیین حجم و عمق آب ناخالص آبیاری، حجم و عمق آب خالص آبیاری باید بر بازدهی آبیاری (به صورت اعشار) تقسیم شود. چون مساحت باغ معلوم است، حجم آب ناخالص آبیاری (بر حسب مترمکعب) به راحتی و از ضرب عمق آب ناخالص آبیاری (متر) در مساحت باغ (مترمربع) به دست می‌آید. این میزان آب می‌تواند به صورت کنترل شده و از طریق کنتور به باغ داده شود.

بهترین شیوه آبیاری باغات انگور

تحقیقات نشان داده است که بهترین شیوه آبیاری، روش آبیاری قطره‌ای است، چراکه باعث افزایش عملکرد و کیفیت انگور می‌شود. در کل، نکات زیر در خصوص کاربرد سامانه آبیاری قطره‌ای در باغات انگور توصیه می‌شود:

1-باتوجه به فاصله کم بین ردیف‌ها و نیز فاصله تاک‌ها روی ردیف‌ها (معمولا 3 در 2 متر) توصیه می‌شود که برای هر ردیف یک خط لوله در نظر بگیرید. روی هر خط لوله به فاصله هر یک متر یک قطره چکان با دبی متناسب با نوع خاک انتخاب کنید. در این زمینه برای خاک‌های رسی و سنگین قطره چکان با دبی‌های کمتر (4 لیتر در ساعت) و برای خاک‌های متوسط و سبک از قطره چکان‌های با دبی بیشتر (6 یا 8 لیتر در ساعت) استفاده کنید.

2-در سال هایی که کمبود آب جدی نیست، آبیاری کامل انجام شود و در سال‌هایی که با کمبود آب مواجه هستیم، کابرد 75 درصد نیاز آبی (با توجه به تأثیر ناچیزی که بر میزان عملکرد دارد) توصیه می‌شود.

3-با شناسایی باغ داران موفق در زمینۀ کاربرد سامانه‌های آبیاری قطره‌ای، سایر کشاورزان و باغ داران را برای انتخاب این سامانه‌ها یاری دهیم. همچنین در مناطقی که سیستم ناموفق بوده است، دلایلش بررسی شود تا برای رفع آن در طرح‌های آینده اقدامات لازم انجام شود.