روش‌هاي تشخیص کمبود عنصر نیتروژن
آگاهی از احتمال بروز کمبود عناصر غذایی براي گندم از راه‌هاي مختلفی امکان‌پذیر است. دو روش تجزیه خاك و تجزیه برگ (گیاه) براي به دست آوردن مقادیر صحیح و مناسب می‌بایست مدنظر قرار گیرند. بروز علایم کمبود عناصر غذایی گندم نیز یکی دیگر از این روش‌ها می‌باشد، گندم نیز همانند سایر محصولات زراعی علایم خاصی از کمبود و یا در بعضی موارد اثرات سمی عناصر غذایی را از خود بروز می‌دهد، که با شناخت این علایم میتوان به رفع هر یک از کمبودها و در نتیجه فراهم نمودن شرایط رشد مطلوب گندم اقدام نمود.
شکل 1- شناسایی علائم کمبود عنصر غذایی در گیاه با آزمون خاک و تجزیه بافت گیاه
علایم ظاهري کمبود عنصر نیتروژن در گندم
کمبود نیتروژن: کمبود نیتروژن معمول‌ترین و گسترده‌ترین کمبود عناصر غذایی در غلات است گیاهان مبتلا به کمبود نیتروژن رنگ پریده و زرد هستند. علایم اختصاصی کمبود نیتروژن ابتدا در مسن‌ترین برگ‌ها ظاهر می‌شود، در حالی که برگ‌هاي جوان نسبتاً سبز باقی می‌مانند. برگ‌هاي مسن‌تر نسبت به برگ‌هاي جوان‌تر کم رنگ‌تر شده و کلروز (زرد شدن برگ) ایجاد می‌گردد، که این کلروز به تدریج در قاعده برگ به رنگ سبز روشن تبدیل خواهد شد. در مزرعه علایم، همیشه به صورت قطعاتی به رنگ سبز روشن یا زرد ظاهر می‌گردند که در ادامه رشد گیاه کاهش یافته و ساقه‌ها نازك می‌شوند.
شکل 2- رنگ پریده و زرد شدن گیاه گندم به دلیل کمبود عنصر نیتروژن
توصیه مصرف کودهای نیتروژنی
رایج‌ترین کودهای نیتروژنی موجود براي کشت گندم، کود اوره حاوي 46 درصد نیتروژن خالص و کود اوره آمونیوم نیترات مایع (UAN) حاوی 30 درصد نیتروژن می‌باشد. به دلیل پویایی کود اوره و امکان تصعید آن، مصرف یکباره آن قبل از کشت در هیچ شرایطی توصیه نمی‌شود، لکن مصرف چندباره آن به صورت پایه و سرك مورد تأکید است. کود سولفات آمونیوم (حاوي 21 درصد نیتروژن و 24 درصد سولفات) نیز یکی دیگر از کودهاي حاوي نیتروژن می‌باشد که در خاكهاي آهکی (بخش عمده خاكهاي تحت کشت گندم کشور) کود مناسبی است اما به علت گرانی نسبی واحد نیتروژن موجود در آن در مقایسه با کود اوره تأکید بر مصرف آن نمی‌باشد. افزون بر این در شرایط اعمال مدیریت تقسیط اوره، کود سولفات آمونیم از مزیت نسبی بالاتري برخوردار نیست. این کود به دلیل داشتن سولفات می‌تواند بخشی از نیاز گیاه به گوگرد را نیز برطرف نماید.
از کود نیترات آمونیوم (حاوي 34 درصد نیتروژن) به عنوان یکی دیگر از منابع کودي نیتروژنی در مناطق سرد و به ویژه در دیمزارها و نیز در شرایط شوري کم تا متوسط (شـوري خاك، 6 تا 9 دسیزیمنس بر متر) و به عنوان کود سرك به جاي کود اوره میتوان استفاده کرد. رابطه تبدیل مقدار کود اوره به دیگر کودهاي نیتروژنی به صورت زیر می‌باشد:
مقدار کود سولفات آمونیوم= 2.2 × مقدار کود اوره
مقدار کود نیترات آمونیوم= 1.5 × مقدار کود اوره
نیتروژن در انواع مختلف کودهاي مرکب نیز وجود دارد. کودهاي محلـول ماننند UAN حاوي عناصر غذایی پرمصرف از جمله نیتروژن براي مصرف در آب آبیاري و تزریق در نزدیکی ریشه گیاهان طراحی شده که میتوان در شرایط آبیاري تحت فشار و بارانی نیز مورد استفاده قرار گیرد. در این شرایط آبیاري امکان تقسیط بیشتر نیتروژن در مراحل مختلف رشد فراهم می‌باشد.
مقدار مصرف کودهاي نیتروژنی
نیتروژن یک عامل کلیدي در دستیابی به عملکرد مطلوب در غلات است. گندم در دوره رشد خود احتیاج زیادي به نیتروژن قابل جذب دارد. انجام آزمون خاك در تعیین مقدار نیتروژن مورد نیاز توصیه می‌شود. بر اساس آزمون خاك و تعیین مقدار کربن آلی، توصیه عمومی برای تامین نیتروژن مورد نیاز گندم از طریق کود اوره به صورت (جدول 1) ارائه شده است.
جدول 1: توصیه عمومی مقدار مصرف کود اوره براي تولید گندم آبی (کیلوگرم در هکتار)
|
عملکرد پتانسیل (تن در هکتار)
|
|
اقلیم
|
<=3
|
<=4
|
<=5
|
<=6
|
<=7
|
|
گرم و مرطوب
|
220
|
270
|
320
|
360
|
400
|
|
گرم و خشک
|
240
|
290
|
340
|
380
|
410
|
|
معتدل
|
220
|
270
|
320
|
360
|
400
|
|
سرد
|
190
|
240
|
290
|
330
|
370
|
در زراعت گندم دیم مقدار مصرف کود نیتروژن بسته به میزان نیتروژن اولیه خاك، میزان رشد و عملکرد مورد انتظار و میزان و توزیع بارندگی پاییزه و بهاره دارد. در این بین میزان بارندگی‌هاي بهاره که بتواند رطوبت خاك و نیاز رشد گیاه را تا پایان دوره رشد تأمین نماید از اهمیت خاصی برخوردار است. اگرچه نیاز اقتصادي مصرف نیتروژن براي ارقام مختلف گندم دیم بر حسب میزان و توزیع بارندگی در سال زراعی متفاوت می‌باشد، اما با متوسط مصرف 50 الی 60 کیلوگرم نیتروژن در هکتار (به ترتیب معادل 110 الی 130 کیلوگرم اوره در هکتار) میتوان به عملکردهاي مطلوب در بارندگی‌هاي 300 الی 375 میلیمتر دست یافت.
زمان و نحوه مصرف کودهاي نیتروژنی
تنظیم و تطبیق برنامه کودپاشی نیتروژن (سركدهی) بر اسـاس مراحل رشد گندم، اهمیت علمی و عملی زیادي دارد. جذب نیتروژن از مرحله نشایی آغاز شده و در مرحله گلدهی به حداکثر می‌رسد. چهار مرحله اساسی در رشد گندم شـامل:
-
پنجه‌زنی
-
ساقه‌دهی
-
خوشه‌دهی
-
پر شدن دانه
می‌باشد که تأمین نیتروژن مورد نیاز در این مراحل از اهمیت ویژه‌اي برخوردار است.
در مورد مصرف کود نیتروژنی مورد نیاز در مرحله شروع کاشت که به مصرف پائیزه معروف است نکات ذیل می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
-
مقدار نیتروژن به اندازه نیاز موجب تشکیل یک سیستم ریشه‌اي توسعه یافته می‌شود کـه گیاه را در مقابل خسارت ناشی از سرماي زمستان مقاوم می‌کند. در شرایط مصرف پایه کود نیتروژنی، میزان رشد سیستم ریشه‌اي نسبت به بخش هوایی بیشتر است و گیاه را قادر می‌سازد که آب و مواد غذایی بیشتري جذب نماید.
-
گیاه گندم اگر در تاریخ کاشت مناسب کاشته شود به طور معمول قبل از خواب زمستانه، جوانه‌زده و تولید پنجه می‌کند. اگرچه در این شرایط مقدار ماده خشک تولید شده کم بوده و نیاز نیتروژنه آن نیز کم می‌باشد، اما نیاز به مصرف نیتروژن براي استقرار خوب و تولید پنجه‌هاي قوي ضروري است. در صورتی که تاریخ کاشت به گونه‌اي باشد که با انجام آبیاري اول گیاه سبز گردیده و استقرار یافته باشد و شرایط براي انجام آبیاري نوبت دوم قبل از فصل یخبندان فراهم گردد، اولین نوبت مصرف نیتروژن به قبل از آبیاري دوم و به میزان 40 درصد کل کود نیتروژنی برآورد شده براي کل فصل رشد موکول شود. بدیهی است در این شرایط تا حد زیادي عمل پنجه‌زنی گندم قبل از شروع فصل سرما و یخبندان صورت می‌گیرد. در شرایطی که امکان آبیاري نوبت دوم قبل از شروع فصل سرما وجود نداشته باشد (دیر کاشت یا کاشت کرپه) مصرف کود نیتروژنی به بعد از فصل سرما و در زمان تکمیل پنجه‌زنی موکول می‌گردد.
-
باید از مصرف غیرضروري کود در مرحله‌اي از رشد رویشی که منجر به خوابیدگی گیاه (ورس) و در نتیجه کاهش عملکرد می‌شود اجتناب ورزید. مصرف زیاد نیتروژن در این مرحله موجب هدر رفت نیتروژن در اثر شستشو شده و گیاه را نسبت به شیوع بیماري‌ها و مرگ و میر زمستانه حساس می‌کند. براي پیشگیري از آبشویی و آلودگی آب‌هاي زیرزمینی، بهتر است نیتروژن را به دفعات (تقسیط) مصرف نمود.
دوره رشد و فعالیت مجدد گندم زمستانه بعد از دوره سرما شروع می‌شود. در این دوره پنجه‌هاي جدید ظاهر و پنجه‌هاي قدیم رشد می‌یابند و بسته به رشد اولیه گندم تا اواسط فروردین ادامه دارد. از نیمه دوم فروردین مرحله جدید و بسیار حساس ظهور ساقه آغاز می‌شود. شروع ساقه با ظهور اولین گره در دو سانتیمتري سطح خاك آشکار است. بیشترین نیاز نیتروژنه گندم در این مرحله است.
در مرحله طویل شدن ساقه که دو تا سه هفته به طول می‌انجامد، میان گره‌ها در ساقه گندم ظاهر می‌شوند در انتهاي این مرحله خوشه در غلاف ساقه پنهان شده است که به آن مرحله خوشه در شکم یا شکم خوش نیز می‌گویند. پیشنهاد شده است با توجه بـه شرایط خاك و مدیریت آبیاري و مزرعه حداقل یک سوم از کل کود نیتروژنی مورد نیاز در طول دوره رشد در این مرحله مصرف شود.
در زراعت گندم دیم، دو سوم مقدار کود نیتروژنی توصیه شده می‌بایسـت در پاییز، همزمان با کشت به صورت جایگذاري زیر بستر بذر در فاصله 7 تا 9 سانتیمتري بذر مصرف شود. یک سوم باقیمانده نیز در صورت وجود بارندگی‌هاي بهاره به صورت سرك در فاصله زمانی نیمه دوم اسفند تا نیمه اول فروردین ماه به صورت سرك توصیه می‌شود. در مناطقی که دو سوم کود نیتروژنی در پاییز مصرف شده، در صورت عدم وجود بارندگی بهاره از مصرف کود سرك خودداري شود. به دلیل اینکه در روش جایگذاري بیش از 40 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص در زیر بذر از منبع آمونیومی نیتروژن مانند اوره رشد ریشه محدود می‌گردد توصیه می‌شود براي بیش از 40 کیلوگرم نیتروژن خالص مصرف کود به روش تقسیط صورت گیرد. به علاوه هرگز نبایـد کود نیتروژنی آمونیومی را با بذر در نوار کشت با عمق یکسان مصرف کرد چون این عمل باعث سوزش بذر و عدم جوانه‌زنی آن خواهد شد. بر این اسـاس نمی‌تـوان بیش از 10 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار را به همراه بذر مصرف نمود.
به منظور افزایش کیفیت دانه گندم به ویژه افزایش پروتئین آن، مدیریت مصرف نیتروژن از اهمیت ویژه‌اي برخوردار است. جذب نیتروژن توسط گندم در اواخر دوره رشد می‌تواند به افزایش پروتئین دانه گندم منجر شود.
مصرف خاکی کودهاي نیتروژنی در اواخر فصل رشد گندم با مشکلاتی همراه است. با این حال بهترین روش براي کاربرد کودهاي نیتروژنی در این زمان محلولپاشی می‌باشد. محلولپاشی نیتروژن در مراحل ظهور خوشه‌ها و شیري شدن دانه به افزایش پروتیین دانه منجر خواهد شد. بدین منظور در طول 7روز پس از50 درصد گلدهی گندم، محلولپاشی کود سولفات آمونیوم و یا اوره به میـزان 4 تا 8 کیلوگرم در هکتار توصیه می‌گردد. محلولپاشی کود نیتروژنی در این مرحله را میتوان به صورت توأم با مصرف سم براي مبارزه با سن گندم انجام داد. غلظت محلول نیتروژن براي محلولپاشی از 7 در هزار بیشتر نشود. براي غنی سازي دانه گندم از لحاظ پروتیین میتوان از کودهاي با محتواي نیتروژنی بالا در مرحله شیري شدن دانه همراه با آب آبیـاري (کودآبیاري) استفاده نمود.
شکل 3-کوددهی به روش کود آبیاری (کرتی و قطره‌ای) و محلولپاشی