آشنایی با کود سوپر فسفات تریپل (TSP)

کود سوپر فسفات تریپل (TSP)

برای تامین فسفر در خاک‌هایی که سطح فسفر آن‌ها پائین است معمولا از کودهای سوپر فسفات استفاده می‌شود. سوپر فسفات تریپل یا کود سیاه یک منبع فوق‎العاده فسفر بوده و غلظت بالای فسفر در آن یک مزیت می‎باشد، زیرا حمل و نقل، انبارداری و جا‎به‎جایی بخش مهمی از هزینه کل مصرف کود را شامل می‎شود و حاوی 23-17درصد فسفر یا  (P₂O₅ 44%-52%) می‎باشد منتهی حدود (40 درصد از فسفر آن در آب قابل حل مي‌باشد). این کود از اسید فسفریک و سنگ فسفات به دست می‌آید ( از اسیدی کردن سنگ فسفات با اسید فسفریک تولید می‌شود) و به جهت سهولت استفاده، سوپر فسفات تریپل عمدتا به صورت گرانولی و پودری تولید می‌گردد.

جدول1- آنالیز شیمیای کود سوپر فسفات تریپل

مراحل ساخت کود سوپر فسفات تریپل

ساخت سوپر فسفات تریپل طي دو مرحله انجام مي‌شود.

1. در مرحلة نخست از تأثیر اسید سولفوریک بر آپاتیت (خاك‌ فسفات)، اسید فسفریک به دست مي‌آید (مقدار زیادي اسید سولفوریک اضافه مي‌کنند تا ترکیب به صورت سیال در آید).
2. در مرحلة دوم، اسید فسفریک را از گچ جدا کرده و مجدداً آن را روي آپاتیت (خاك فسفات) تازه مي‌ریزند، منتهی در این فعل و انفعالات برخلاف فرآیند ساخت سوپر فسفات ساده، گچ تولید نمي‌شود. بدین ترتیب مونوکلسیم فسفات حاصل مي‌شود.

Ca₁₀(PO₄)₆X₂ + 12H₃PO₄+ 9H₂O è Ca (H₂PO₄)₂. H₂O + CaX₂

هزینه ساخت سوپرفسفات تریپل به مراتب بیش از نوع معمولي آن است. اما بالا بودن عیار فسفر، باعث کاهش میزان مصرف و نیزکاهش هزینة حمل و نقل مي‌شود. بدین ترتیب، هزینه بیشتر تولید آن را توجیه مي‌کند. این که از چه نوعي از سوپر فسفاتی برای محصول استفاده شود، بستگي به ملاحظات اقتصادي مانند قیمت مواد اولیه، هزینة حمل و نقل و مقدار مصرف دارد. هر دو کود، مونوکلسیم فسفات آزاد کرده و در خاك‌ها به طور یکسان عمل مي‌کنند. بدینسان هر دو براي گیاه به یک اندازه قابل استفاده مي‌باشند.

مزایای کود سوپر فسفات تریپل

1. بیشترین غلظت فسفات را در بین کودهای فسفاته دارد.

• به گونه‌ای که میزان P₂O₅ در دسترس در آن بین 44-48%
• و P₂O₅ قابل حل در آب آن معادل 40-45% است.

2. این ترکیب از آنجایی که فسفر بالایی دارد و حدود 90 درصد از فسفر موجود در ساختار آن محلول می‌باشد به راحتی در دسترس گیاه قرار می‌گیرد.
3. بخشی از فسفر موجود در کود سوپر فسفات تریپل از سنگ فسفات به دست می‌آید که یکی از منابع ارزان فسفات می باشد.
4. این کود حاوی 15 درصد کلسیم است و می‌تواند کمبود این عنصر را نیز در خاک برطرف نماید. به دلیل عدم وجود نیتروژن در این کود می تواند برای گیاهانی که به نیتروژن اضافی نیاز چندانی ندارند (مانند یونجه و لوبیا) مفید واقع شود.
5. فسفات موجود در این کود تنه گیاهان را تقویت کرده و مقاومت آن را در برابر بیماری‌ها و آفات افزایش می‌دهد.

شکل 1- کوددهی مزرعه با کود سوپر فسفات تریپل

زمان مصرف و نحوه مصرف کود سوپر فسفات تریپل

کودهاي فسفاتی حتماً باید قبل از زمان کاشت و به صورت جایگذاری عمقي مصرف و ترجیحاً با استفاده از دستگاه کودکار- بذرکار در زیر بذور جایگذاری گردند. معمولا این ترکیب برای انواع خاک با دامنه‌ی پی اچ اسیدی و قلیایی ملایم مورد استفاده قرار می‌گیرد و به عنوان کود پاییزه شناخته می‌شود.

وضعیت خاک‌های ایران از نظر فسفر

به طور کلی میزان فسـفر قابل جذب خاک‌های ایران پایین است و نتایـج تحقیقات مختلف محققان در سال 1394 نشـان میدهد که بیش از 70 درصد از خاک‌هـای تحت کشـت محصولات در ایـران از کمبـود فسـفر رنج می‌برند. تحقیـق در خصوص کمبود فسـفر در خاک‌های کشور نشان داد که  بیشتر خاک‌های تحت کشت کشور دارای غلظت فسفر کمی هستند.

برای فائق آمدن بر کمبود فسفر خاک، بیش از پنجاه سال است که از کودهای فسفره و به طور عمده سوپرفسفات‌ها استفاده شده است. در بعضی از مواقع استفاده از فسـفر باعث انباشت تدریجی غلظت فسفر خاک شده است؛ با اینحال حتی در حال حاضر نیـز کارایی کودـای مورد اسـتفاده همانند سـوپر فسـفات تریپـل در خاک‎های قلیایی ایران به خصـوص خاک‌های آهکی هنوز بسیار پاییـن است. لذا برای تولید اقتصـادی محصولات زراعـی مصرف کودهـای فسـفری ضـرورت دارد. این مهم توسـط کارشناسـان و کشـاورزان کاملا شناخته شده است، به نحوی کـه سـالانه بیـش از 500 هزار تن کود فسفری (P₂O₅) مصرف می‌شود.

برای مثال میزان فسفر مصرفی در مزارع گندم استان فارس و بدون محاـبه میزان فسفری که از طریق مصرف کودهای دامی به خاک اضافه می‌شود، بین 100 تا 270 کیلوگرم در هکتار سوپر فسفات تریپل یا فسفات آمونیوم متغیر بود.

*** در شرایط نامساعد فسفر محلول در این کود به میزان بیشتری به صورت غیر محلول در می آید و مقدار زیادی از ریز مغذی‌های خاک از جمله گوگرد، کلسیم، منیزیم، آهن، روی و منگنز را به شکل غیر محلول در می‌آورد که غیر قابل استفاده توسط گیاه شده و راندمان جذب فسفر را به کمتر از 60% می‌رساند استفاده بیش از حد از این کود باعث محکم شده ساختمان خاک شده و نفوذپذیری خاک را کاهش می‌دهد، لذا توصیه میشود در صورت نیاز و فقط با نظر کارشناس مورد استفاده قرار گیرد و یا از کودهای جایگزین مانند سوپر فسفات ساده استفاده گردد.

برای دستیابی به بیشترین کارایی جذب کودهای شیمیایی نظیر کودهای فسـفری در درجه اول باید بـه تطابق زمان مصرف کود و زمانی که گیاه به کود نیاز دارد، توجه کرد.