آشنایی با سندروم زوال سريع زيتون

سندروم زوال سريع زيتون

باکتری سخت‌کشت Xylella fastidiosa از باکتری‌های گرم منفی و محدود به آوندهای چوبی است که دامنه میزبانی بسیار وسیعی دارد و هر سال به فهرست این میزبان‌ها افزوده می‌شود، بهطوری‌که سازمان ایمنی غذایی اروپا در سال 2020 تعداد میزبان‌های این باکتری را 500 گونه و در سال 2022 بیش از 655 گونه از گیاهان زراعی، باغی، زینتی، دارویی و جنگلی گزارش کرده است. باید توجه داشت که هرچند دامنه میزبانی این باکتری وسیع است، اما سویه‌های مختلف این باکتری قادر به آلوده‌سازی همه میزبان‌ها نبوده و در بین آن‌ها اختصاصیت میزبانی مشاهده می‌شود. این باکتری توسط زنجرک‌های تغذیه‌کننده از آوندهای چوبی در بالاخانوادهCercopoidea ، از گیاهان آلوده به گیاهان سالم منتقل می‌شود. هیچگونه اختصاصیتی در رابطه بین ناقل و باکتری شناسایی نشده است، بنابراین هر حشره‌ای که از آوندهای چوبی گیاه تغذیه می‌کند، بالقوه توانایی انتقال این باکتری را دارد.

این باکتری تاکنون از کشورهای آمریکا و برزیل ، فرانسه، آلمان و سوئیس، ایتالیا و ایران گزارش شده است.

باکتری X. fastidiosa دارای شش زیرگونه fastidiosa ، multiplex ، sandyi ، pauca ، tashke و morus است که برخی از آن‌ها موجب بروز بیماری‌های مهمی در میزبان‌هایشان می‌شوند. زیرگونه X. fastidiosa subsp. fastidiosa که به طور عمده در انگور آلودگی ایجاد می‌کند، در بخش‌های وسیعی از آمریکای مرکزی و شمالی وجود دارد، درحالی‌که زیرگونه X. fastidiosa subsp. multiplex اولین بار از آمریکا گزارش شد و اخیرا نیز از کشورهای اروپایی (فرانسه، اسپانیا و ایتالیا) گزارش شده است. این زیرگونه قادر به ایجاد بیماری در 41 گونه گیاهی است. زیرگونه X. fastidiosa subsp. sandyi ا ز نواحی جنوب آمریکا و اخیرا از اسپانیا گزارش شده و روی خرزهره بیماریزا است. زیرگونه X. fastidiosa subsp. pauca آلوده‌کننده مرکبات و قهوه در آمریکای مرکزی و زیتون در ایتالیا بوده است و زیرگونه X. fastidiosa subsp. morus در شمال آمریکا از شاه‌توت گزارش شده است. زیرگونه X. fastidiosa subsp. tashke نیز روی گیاه زینتی درخت پر سوختگی حاشیه برگ ایجاد می‌کند.

بیماری‌های پیرس انگور، فونی هلو، سوختگی حاشیه برگ بادام، زردی ابلق مرکبات، سوختگی حاشیه برگ خرزهره، سوختگی برگ آلو، سوختگی حاشیه برگ قهوه، و سندروم زوال سریع زیتون از جمله بیماری‌های ایجاد شده توسط زیرگونه‌های مختلف این باکتری هستند.

بخش وسیعی از اراضی کشور به‌ویژه در استان‌های زنجان، قزوین و گیلان زیر کشت درختان زیتون است. خوشبختانه تاکنون بیماری سندروم زوال سریع زیتون از ایران گزارش نشده است اما با توجه به همه‌گیری این بیماری در باغ‌های زیتون کشور ایتالیا که منجر به از بین رفتن بسیاری از درختان زیتون این کشور شد، لازم است این بیماری مورد توجه قرار گیرد.

سابقه و پراكنش بيماري در جهان

در سال 2007، زیرگونه X. fastidiosa subsp. multiplex ا ز زیتون در جنوب کالیفرنیا جداسازی و گزارش شد. اما همه‌گیری بیماری سندروم زوال سریع زیتون ناشی از زیرگونه X. fastidiosa paucasubsp. ، در سال 2013 در منطقه آپولیا، از مناطق کشت عمده زیتون در جنوب ایتالیا، رخ داد و در زمانی بسیار کوتاه، حدود 8000 هکتار از باغ‌های زیتون این منطقه آلوده به این بیماری تشخیص داده شد پس از آن، گزارش‌هایی مبنی بر جداسازی باکتری عامل بیماری از زیتون در برزیل، آرژانتین و جنوب کالیفرنیا داده شد که منجر به همه‌گیری و خسارت بالا نشده است. خوشبختانه تاکنون گزارش دیگری از این بیماری از سایر کشورها وجود ندارد.

باكتري عامل بيماري

بیماری سندروم زوال سریع زیتون توسط باکتری Xylella fastidiosa subsp. pauca (Family: Xanthomonadaceae ) ایجاد می‌شود. این باکتری گرم منفی، هوازی و بدون تاژک است. دمای مناسب برای رشد باکتری 28-26 درجه سلسیوس است. سرعت تکثیر باکتری بسیار کند بوده و روی محیط‌های کشت اختصاصی ایجاد پرگنه‌های گرد، محدب و کوچک می‌نماید.

شکل1- سوختگی حاشیه برگ‌ها

علائم بيماري

علائم بیماری در زیتون به صورت سوختگی حاشیه برگ‌ها (مرگ سرشاخه‌ها)، پژمردگی و کوتولگی درخت مشاهده می‌شود. این علائم ممکن است در درختان جوان و یا مسن دیده شوند و در بخشی یا کل تاج درخت گسترش یابد. در نهایت چند سال پس از آلودگی، این بیماری می‌تواند موجب خشک شدن کامل درخت و مرگ آن در ارقام حساس گردد.

دامنه ميزباني

نتیجه پایش انجام شده در پنج سال متوالی در منطقه آپولیا ایتالیا نشان داد، اگرچه درخت زیتون میزبان مهم و اقتصادی زیرگونه X. fastidiosa subsp. pauca است اما این باکتری درختان بادام و گیلاس را نیز مورد حمله قرار می‌دهد وجود باکتری در تعدادی از گیاهان زینتی و دارویی نیز با استفاده از روش‌های مولکولی و سرولوژیکی اثبات شده است. از جمله این میزبان‌ها اقاقیا بیدی، فرفیون،درختچه هبه برگ بو، اسطوخودوس، اسطوخودوس فرانسوی، مورد، خرزهره ، گیاهی زینتی از خانواده شمعدانی،گل پرطاووسی، گیلاس وحشی، بادام، گل طاووسی، رزماری ساحلی می‌باشند.

در برخی از میزبان‌ها نظیر خرزهره، گل پرطاووسی، اقاقیا بیدی، رزماری ساحلی و اسطوخودوس علائم بیماری به صورت مرگ سرشاخه و خشکیدگی حاشیه برگ بروز می‌کند اما در برخی دیگر مانند فرفیون و پروانش هیچگونه علائمی روی میزبان مشاهده نمی‌شود.

شکل2- خشک شدن کامل درخت زیتون در اثر بیماری سندروم زوال سریع

انتقال و انتشار باكتري عامل بيماري

انتقال باکتری X. fastidiosa از میزبان آلوده به گیاه سالم ت وسط زنجرکهای صورت میگیرد. زیرگونه X. fastidiosa subsp. pauca در منطقه آپولیا به طور طبیعی توسط گونهFamily: Aphrophoridae) Philaenus spumarius L.  منتقل می‌شود. روش انتقال باکتری توسط زنجرک به صورت پایا، تکثیری و غیرگردشی است و درصورتی‌که زنجرک بالغ از گیاه آلوده تغذیه کند، به دلیل تکثیر باکتری در بدن ناقل، تا پایان عمر می‌تواند باکتری بیماریزا را به سایر گیاهان منتقل نماید.

دو گونه زنجرک دیگر با نام‌های P. italosignus و Neophilaenus campestris  نیز در شرایط آزمایشگاهی می‌توانند باکتری را از درختان زیتون آلوده به درختان سالم منتقل نمایند.

انتشار بیماری در فواصل دورتر، از طریق انسان، ناقلین، قطعات گیاهی و ابزارآلات کشاورزی آلوده صورت می‌گیرد.

رديابي بيماري

در تشخیص و ردیابی بیماری سندروم زوال سریع زیتون، همانند بسیاری از بیماری‌های دیگر، باید به این نکته توجه داشت که علائم ذکر شده برای بیماری، ممکن است توسط عوامل فیزیولوژیک و یا آفات نیز ایجاد شوند، بنابراین از روی علائم ذکر شده برای بیماری، نمی‌توان با اطمینان در مورد عامل ایجادکننده بیماری اظهارنظر نمود. ردیابی و مطالعه ویژگی‌های باکتری عامل بیماری از طریق کشت باکتری روی محیط‌های کشت اختصاصی و بررسی ویژگی‌های فنوتیپی آن، روش‌های سرولوژیکی و مولکولی امکانپذیر است.

مديريت بيماري

با توجه به زیستشناسی باکتری عامل بیماری و زنجرک‌های ناقل، همچنین دامنه میزبانی وسیع باکتری، مدیریت بیماری سندروم زوال زیتون بسیار مشکل است. در ادامه به برخی از اقدامات موثر در جهت پیشگیری از بروز بیماری در مناطق غیرآلوده و کنترل بیماری در مناطق آلوده اشاره می‌شود.

در کشورهای غیرآلوده از جمله ایران، مهمترین اقدام ممانعت از ورود بیماری از طریق ممنوعیت ورود نهال زیتون از کشورهایی که بیماری در آن‌ها گزارش شده است به داخل کشور است که با اجرای اقدامات سختگیرانه قرنطینه قابل انجام است. همچنین واردات قطعات گیاهی سایر میزبان‌های باکتری از این کشورها باید با دقت انجام شود. اطمینان از عدم وجود زنجرک‌های ناقل بیماری در محموله‌های تجاری نیز ضروری است.

 اقداماتی زیر نیز لازم است در مناطق آلوده به بیماری انجام شود:

1-نظارت دقیق و مستمر روی درختان و ناقلین باکتری در باغ‌های زیتون

2-امحاء درختان زیتون آلوده در باغ و اطراف آن

3- حذف علف‌های هرز و درختچه‌های میزبان درون و اطراف باغ، که فرم پوره ناقلین فصل پاییز تا اوائل بهار را روی آن‌ها سپری می‌کنند.

4-حذف سایر میزبان‌های باکتری عامل بیماری درون باغ آلوده در کاهش انتشار بیماری بسیار مهم است. همچنین لازم است گیاهان میزبان در فاصله 100 متری اطراف ناحیه آلوده نیز امحاء شوند. از آنجایی که برخی از میزبان‌ها پس از آلودگی به باکتری عامل بیماری علائمی بروز نمی‌دهند، لازم است گیاهان میزبان دارا و یا فاقد علائم بیماری ریشه‌کن و سوزانده شوند.

5-کنترل شیمیایی فرم بالغ زنجرک‌های ناقل با استفاده از سموم سیستمیک در بهار

6- کاشت ارقام متحمل یا مقاوم در مناطق آلوده نیز می‌تواند یکی از راهکارهای موثر در جلوگیری از بیمار شدن درختان زیتون باشد.