مدیریت کمآبیاری در درختان بادام
بادام محصولی است مقاوم به خشکي که میتوان در مرحله قبل از برداشت که طي آن بیشتر تغييرات کيفي در میوه انجام مي‌گيرد، تنش متوسط کم‌آبی را انجام داد. وقتی تنش خشکی در مرحله رشد میوه (مرحله اول)، رشد مغز (مرحله دوم) و مرحله پس از برداشت اتفاق بیفتد، محصول آن بهطور جدی تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
در ارقام زودرس تا ميان رس بادام مي‌توان براي مدت دو ماه قبل از برداشت (از اوايل تير ماه) تا زمان برداشت (اوايل شهريور) با انجام کم‌آبياري تنش آبي به درختان وارد کرد، بدون آنکه در عملکرد تأثير معني‌داري حاصل شود. ارقام ديررس نيز يک دوره دوماهه قبل از برداشت به تنش کم‌آبي تحمل دارند، ولي نباید درختان تحت تنش شديد آبي قرار گيرند؛ زیرا به چسبيدن پوست سبز به پوست چوبي و کاهش خنداني پوست سبز منجر شده و در نتیجه باعث کاهش سهولت برداشت و پوست‌کني ميوه می‌شود. محصول بادام همچنين در اثر تنش آبي پس از برداشت آسيب‌پذير است؛ زيرا تمايز جوانه‌هاي گل در بادام در بعد از برداشت (اواخر مرداد تا اواخر شهريور) صورت مي‌گيرد.
در بادام رقم مامایی که جزو ارقام میان‌رس است، بايد از اعمال تنش آبي در مرحله اول (مرحله رشد میوه) و مرحله دوم (مرحله رشد مغز) خودداري کرد؛ زيرا هرگونه تنش آبي در اين مراحل باعث افزايش ميزان ريزش ميوه، كوچك‌شدن اندازه ميوه، چروكيدگي و كاهش وزن خشك مغز و كاهش درصد مغز می‌شود که در نهایت كاهش عملكرد را در پی دارد. بر اساس این نتايج، كاهش آبياري در مرحله سوم (دوره قبل از برداشت) كه دوره تغييرات كيفي ميوه است، حساسيت كمتري را به دنبال دارد. رقم مامايي در اين مرحله حساسيت كمتري به تنش آبي دارد؛ بنابراین مي‌توان با كاهش ميزان آبياري در این مرحله در مصرف آب صرفه‌جويي کرد، بدون آنكه تغییر محسوسی در رشد و عملكرد محصول دیده شود. در شرايط خشكسالي و محدوديت منابع آبي، مي‌توان با برطرف کردن 80 درصد نياز آبي بادام و يا در شرايط بحراني، با برطرف کردن 40 درصد نياز آبي بادام، باغ‌های بادام را آبیاری کرد تا ضمن كاهش تأثیرات شديد خشكسالي بر رشد و نمو گياه، عملكرد قابل قبولي نيز در اين شرايط به دست آید. با توجه به اينكه رقم مامايي از جمله ارقام ميان‌رس است، بايد پس از برداشت محصول آبياري انجام شود؛ زيرا تنش آبي در اين مرحله باعث كاهش تراكم جوانه‌هاي گل و درصد گلدهي، افزايش توليد گل‌هاي ناقص، افزايش ميزان ريزش گل و كاهش تشكيل ميوه اوليه و نهايي در سال بعد خواهد شد.
شکل1-اعمال کمآبیاری در درختان جوان
مدیریت کمآبیاری در درختان میوه دانه‌دار
درختان میوه دانه‌دار (سیب، گلابی و به) منحنی رشد ساده‌ای دارند. رشد میوه گلابی به‌صورت یک منحنی ساده است که با منحنی رشد میوه سیب کمی تفاوت دارد. در زمانی که رشد میوه کندتر است و رشد شاخساره افزایش می‌یابد، میتوان آبیاری را محدود کرد. کمآبیاری در این زمان اثر زیادی بر اندازه میوه ندارد، اما باعث کاهش رشد رویشی می‌شود.
رشد درختان سیب تقریبا در تمام طول فصل رشد یکنواخت است. بزرگ شدن میوه برای دوره 50 روز اول بعد از گلدهی، بیشتر در نتیجه تقسیم سلولی و بعد از آن ناشی از بزرگ شدن سلول‌هاست. تنش خشکی طولانی مدت در هر زمانی از فصل رشد ممکن است رشد میوه را بهطور نامطلوبی تحت تأثیر قرار دهد. بهطور کلی درختان سیب را کمتر در معرض کمآبیاری قرار می‌دهند؛ زیرا در تمامی مراحل رشد، قدرت رشد شاخساره (رشد رویشی) با رشد میوه همراه است و رشد رویشی با رشد میوه همپوشانی دارد.
مدیریت کمآبیاری در درختان گردو
حساس‌ترين مرحله به تنش آبي در گردو از زمان تشكيل ميوه تا زمان پرشدن مغز است. بعد از آن حساسيت به تنش خشکی كمتر می‌شود. درختان گردو بايد در طي فصل رشد بهطور کامل آبياري شوند. فقط دو تا سه هفته در پاييز (از قبل از برداشت تا برداشت محصول) ميزان آبياري را میتوان کاهش داد. دوره‌هاي بحراني رشد ميوه از نظر تنش آبي عبارتند از خرداد، تير، مرداد و شهريور تنش آبي در طي اين مراحل تأثیرات متفاوتي روي كميت و كيفيت ميوه و مغز گردو می‌گذارد و باعث چروكيدگي مغز، كاهش درصد مغز و توليد ميوه‌هاي با مغز تيره و كيفيت پایین مي‌شود. تنش آبي در اوايل مرحله رشد ميوه (فروردين تا اواخر ارديبهشت) نیز به کوچک شدن ميوه منجر می‌شود. کم‌آبدهی در اوايل دوره پرشدن مغز (تيرماه)، باعث سقط جنين و پوكي و سياه شدن مغز مي‌شود و در اواخر مرحله پرشدن مغز (مردادماه) باعث چروكيدگي و تيره شدن رنگ مغز می‌شود. تنش آبي در شهريورماه باعث كاهش تجمع مواد خشك در مغز، چروكيدگي و سياه شدن مغز و کاهش کيفيت آن می‌شود. کاهش آبياري و تنش خشکي در طي ماه‌هاي خرداد تا مرداد باعث کاهش گل انگیزی، کاهش تشکیل و نقص در جوانه‌های گل می‌شود و کاهش گلدهی براي سال بعد را به دنبال دارد. همچنین تنش آبی در ماه‌های مرداد و شهریور سبب نارس ماندن شاخه‌های در حال رشد و کاهش میزان خشبی شدن شاخه‌های درخت شده و باعث افزایش خطر سرمازدگی پاییزه و زمستانه می‌شود.
بهطور کلی گردو در مرحله قبل از برداشت و پس از برداشت به کم‌آبی تحمل بهتری دارد و در صورت اجبار و محدویت منابع آبی، می‌توانیم با کمآبیاری در این مراحل در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم. کمآبیاری درختان گردو برای صرفه‌جویی در مصرف آب باعث کاهش عملکرد و کیفیت محصول می‌شود.
بنابراین این درخت در مقایسه با درختان بادام، درختان میوه هسته‌دار، پسته و انگور به تنش کم‌آبی حساس‌تر است و برای انجام کمآبیاری در مقایسه با این درختان مناسب نیست. با این حال در درختان گردو در شرایط کم‌آبی و خشکسالی با اعمال مدیریت‌های زیر میتوان در مصرف آب صرفه‌جویی کرد:
-کمآبیاری را میتوان در درختان جوان برای کاهش حجم تاج و کاهش رشد رویشی انجام داد.
-در باغ‌های جوان از مرطوب کردن محدودهای که ریشه‌ای برای جذب آب وجود ندارد، خودداری شود. آبیاری نقاط فاقد ریشه باعث افزایش تبخیر و هدر روی آب می‌شود و رشد علف‌های هرز را تحریک می‌کند و آب کم در دسترس به هدر می‌رود.
-در مناطق کم‌آب بهتر است که درختان گردو در خاک‌های عمیق آبرفتی که قدرت ذخیره آب بیشتری دارند، کشت شوند تا نیاز به آبیاری کمتر باشد.
-در شرایط زمستان‌های خشک و در صورت نبود بارش زمستانه، آبیاری باغ‌ها در اواخر زمستان که نیاز محصولات دیگر و گیاهان زراعی به آب شروع نشده است، می‌تواند مفید واقع شود.
-در صورت مواجه شدن با منابع آبی محدود، برای کاهش مصرف آب و نیز بروز تأثیرات کمتر تنش آبی، اعمال کمآبیاری در اوایل فصل رشد، مرحله قبل از برداشت و نیز در مرحله پس از برداشت توصیه می‌شود. همچنین کمآبیاری خفیف (حدود 20 درصد کاهش آبیاری) در طی فصل رشد قابل توصیه است.
-با افزایش بهره‌وری آب به‌وسیله به‌کارگیری سامانه‌های نوین آبیاری میتوان در مصرف آب صرفه‌جویی کرد.
-کنترل علف‌های هرز، استفاده از مالچ و استفاده نکردن از شخم عمیق خاک می‌تواند در صرفه‌جویی در مصرف آب به میزان 20 تا 30 درصد کمک کند.
-در شرایط خشکسالی با انجام هرس سنگین و کاهش حجم تاج میتوان از خشکیدگی درختان برای بقای آن‌ها بهره جست.
مدیریت کمآبیاری در درختان زیتون
زیتون درختی مقاوم به خشکی است که از زمان‌های دور در نواحی با منابع آب محدود و تحت شرایط دیم کشت می‌شده است، اما با این حال پاسخ این گیاه به آبیاری مثبت است. میوه زیتون همانند درختان هسته‌دار شفت (میوه‌ای که یک پوسته نازک، میانه‌ای گوشتی و یک هسته سخت دارد که نگهدارنده دانه است) بوده و در دومین مرحله نمو میوه که مصادف با سخت شدن هسته است، رشد کندی دارد و بیشترین مقاومت را به کم‌آبی دارد. کاهش آبیاری از زمان شروع پرشدن هسته تا دو هفته پس از شروع رسیدن میوه، در درختان زیتون توصیه شده‌است. در حقیقت مرحله دوم نمو میوه با دوره تبخیر و تعرق زیاد همزمان است؛ بنابراین درخت زیتون می‌تواند به‌عنوان محصولی با ظرفیت بالا برای کمآبیاری تنظیم شده به کاررود.
ارقام کنسروی
حداکثر اندازه میوه و عملکرد محصول از اجزای کلیدی در تولید زیتون‌های کنسروی است، ولی در شرایط کم‌آبی با اعمال کسر آبیاری به میزان 50 درصد نیاز آبی در طی ماه‌های خرداد تا اواخر مرداد میتوان بدون کاهش عملکرد به میزان 21 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرد. در شرایط کم‌آبی شدید و خشکسالی میتوان با اعمال کمآبیاری به میزان 50 درصد نیاز آبی در طی اوایل اردیبهشت تا اواسط خرداد و به میزان 25 درصد نیاز آبی از اواخر خرداد تا اواخر مرداد با کاهش 10 درصدی عملکرد محصول به میزان 40 درصد در میزان آب آبیاری صرفه‌جویی کرد. از آنجایی که اندازه میوه در شرایط کنسروی اهمیت زیادی دارد، این درختان نباید در شرایط تنش شدید آبی قرار گیرند.
ارقام روغنی
مدیریت آبیاری تأثیر زیادی بر میزان کمیت و کیفیت روغن زیتون دارد. نتایج حاصل از تأثیر تنش آبی بر کیفیت و خصوصیات چشایی روغن زیتون نشان داد که کاهش آبیاری تا میزان 35 تا 40 درصد نیاز آبی هیچگونه کاهشی در خصوصیات کیفی روغن ایجاد نمی‌کند و این موضوع نشان می‌دهد که در ارقام روغنی میتوان کمآبیاری بیشتری را اعمال کرد. بیشترین عملکرد روغن زیتون در شرایط کمآبیاری به میزان 70 درصد نیاز آبی (کاهش 30 درصد آبیاری) به دست می‌آید. در شرایط کمبود آب، آبیاری به میزان 40 درصد نیاز آبی (60 درصد کاهش آبیاری) عملکرد روغن را کاهش می‌دهد، ولی تأثیری روی کیفیت روغن نخواهد داشت. تنش شدید آبی به زیر 30 درصد و شرایط خشکی (کاهش 70 درصد آبیاری) علاوه بر کاهش عملکرد روغن، روی کیفیت روغن و خصوصیات چشایی آن تأثیر منفی می‌گذارد. بنابراین برای به‌دست آمدن بهترین کیفیت و عملکرد روغن، کمآبیاری متوسط به میزان 30 درصد در شرایط کم‌آبی قابل توصیه است. کاهش این مقدار آب را کارشناس آبیاری محاسبه می‌کند و این کار با کاهش در تعداد قطره چکان و کاهش ساعات آبیاری انجام می‌شود.
مدیریت کمآبیاری در انگور
در شرایط طبیعی، در اوایل فصل رشد تا زمان تشکیل میوه کمبود آبی در درختان انگور به وجود نمی‌آید؛ زیرا معمولا به‌دلیل بارندگی در اوایل فصل، آب کافی در اطراف ریشه‌ها قرار دارد. در این زمان حجم تاج نیز به اندازه کافی رشد نکرده و نیاز آبی آن بیش از رطوبت موجود نیست. شرایط اقلیمی به گونه‌ای است که در این زمان میزان تبخیر و تعرق به‌دلیل شرایط خنک هوا متعادل است و تنش آبی در گیاهان ایجاد نمی‌شود.
با افزایش رشد رویشی و حجم تاج، نیاز آبی گیاه افزایش می‌یابد. در صورت آبیاری نکردن در این زمان، تقاضای آب گیاه، بیشتر از حجم آبی است که توسط ریشه‌ها جذب می‌شود، در نتیجه نیاز به آبیاری وجود دارد. کاهش آبیاری در حد متوسط در این مرحله می‌تواند برای کنترل رشد رویشی مناسب و مفید باشد، بدون آنکه اثر معنی‌داری روی عملکرد داشته باشد. بنابراین در مرحله رشد رویشی میتوان کسری آبیاری تنظیم‌شده را در درختان انگور جبران کرد.
بعد از تغییر رنگ حبه‌ها رشد شاخ وبرگ (تاج) کاهش پیدا می‌کند یا تقریبا متوقف می‌شود؛ اما به‌دلیل آنکه حجم تاج در اندازه نهایی خود است و گرمای هوا نیز بالاست، نیاز آبی گیاه در این مرحله در حد بالایی است. بنابراین کاهش آبیاری در این مرحله باعث کاهش اندازه حبه‌ها در مقایسه با شرایط آبیاری کامل می‌شود، ولی تأثیر چندانی بر کاهش رشد رویشی و کنترل اندازه گیاه ندارد. با کاهش متوسط آبیاری در اواخر مرحله رسیدن حبه‌ها تا زمان برداشت (دو تا سه هفته قبل از برداشت) میتوان در مصرف آب صرفه‌جویی ناچیزی کرد، بدون آنکه کاهش معنی‌داری در تغییرات کمی و کیفی حبه‌ها ایجاد شود. در شرایط خاک‌های عمیق و شرایط آب وهوایی معتدل میتوان آبیاری را مدتی قبل از برداشت قطع کرد.
تنش شدید آبی و کسر آبیاری شدید در مرحله پس از برداشت باعث کاهش ذخیره کربوهیدرات در شاخه‌ها و جوانه‌ها می‌شود که رشد را در فصل بعد تحت تأثیر قرارمی‌دهد. تنش شدید آبی باعث کاهش فتوسنتز بعد از برداشت و به دنبال آن کاهش قطر تنه و رشد ریشه‌ها خواهدشد.
تحقیقات درباره درخت انگور، بیشتر بر اساس کاربرد مقدار ثابتی آب در کل فصل است که به آن کمآبیاری ثابت گویند. این مقدار ثابت، کمتر از میزان تبخیر و تعرق واقعی است. در انگور کاهش 25 درصدی مصرف آب، بدون کاهش معنی‌داری در عملکرد توصیه شده‌است.
در آبیاری کامل، اطراف ریشه بهطور کامل خیس می‌شود اما نوعی از کمآبیاری وجود دارد که در آن بخشی از سیستم ریشه آبیاری می‌شود، در حالی که بخش دیگری از آن خشک می‌ماند. به این منظور دو نیمه بهطور متناوب آبیاری می‌شوند. به این معنا که در یک دور آبیاری یک طرف درخت و در دور آبیاری بعدی نیمه دیگر درخت آبیاری می‌شود و این تناوب در آبیاری حفظ می‌شود. این روش در انگور بهطور موفقیت‌آمیزی اجرا شده‌است.
مدیریت باغ‌های درختان میوه در شرایط تنش شدید آبی
در شرایط تنش شدید آبی و خشکسالی (شرایطی که میزان آبیاری بسیار کم است یا بهطور کلی آبی برای آبیاری وجود ندارد)، هدف زنده ماندن درختان است. بنابراین هرس شدید درختان و کاهش حجم تاج می‌تواند در زنده ماندن درختان مؤثر باشد. ازاین‌رو در شرایط خشکسالی با انجام هرس سنگین و کاهش حجم تاج میتوان از خشکیدگی درختان برای بقای آن‌ها بهره جست. با این استراتژی میتوان درختان را در شرایط خشکسالی زنده نگه داشت و در طی دو فصل با آبیاری نرمال و کافی میتوان حجم تاج را به شرایط ایدئال و استاندارد برگرداند.