مگس میوه زیتون
محصول زیتون یکي از تولیدات اصلي بخش کشاورزی جهت تامین روغن مورد نیاز کشور است. بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی حدود 85841 هکتار از اراضي کشور زیر کشت زیتون بوده که از این مقدار سطح زیر کشت، حدود 108173 تن محصول زیتون برداشت مي‌شود. استان‌های زنجان با سطح زیر کشت 18718 هکتار و تولید سالانه 35009 تن و گیلان با 8662 هکتار و تولید سالانه 15668 تن زیتون از مهمترین مناطق تولید زیتون در کشور مي‌باشند. پایین بودن عملکرد زیتون در کشور در مقایسه با میزان متوسط جهاني به عوامل متعددی از جمله نوع واریته، رعایت نکردن اصول صحیح عملیات باغباني، مسائل خاک و آب و عوامل خسارت‌زا شامل آفات، بیماری‌های گیاهي و علف‌های هرز بستگي دارد.
مگس میوه زیتون Bactrocera oleae Rossi اولین بار در سال 1343 از ایران گزارش شد. این آفت در برخي از سال‌ها خسارت‌های سنگیني را به مناطق زیتون‌کاری استان‌های گیلان، قزوین و زنجان و به خصوص طي سال‌های 1383،1388 و 1392در شهرستان رودبار ایجاد کرده است. روش‌های مختلفي برای مبارزه و کنترل این آفت در منابع توصیه شده است که از جمله آن‌ها مي‌توان به استفاده ازتله‌های زردچسبنده، فرومون جنسي و تلههای جلب کننده غذایي که ترکیبي از محلول پروتیین است. روش‌های مختلفي برای مبارزه و کنترل این آفت در منابع توصیه شده است که از جمله آن‌ها مي‌توان به استفاده ازتله‌های زردچسبنده، فرومون جنسي و تلههای جلب کننده غذایي که ترکیبي از محلول پروتیین هیدرولیزات به همرا ه یك محلول آفتکش مي‌باشد اشاره نمود.
بررسي‌ها نشان داده است که مگس میوه زیتون دارای باکتری همزیستي است که در انجام فرآیندهای هضم و گوارش به این حشره کمك مي‌کند. نظر به این که لارو مگس زیتون این باکتری را در ابتدای مراحل زیستي از محیط اطراف خود دریافت مي‌کند، لذا کنترل و مدیریت این باکتری نقش زیادی در کاهش خسارت آفت خواهد داشت.
شکل1- مگس میوه زیتون
اهمیت اقتصادی مگس زیتون به حدی است که در صورت عدم کنترل، میزان کاهش محصول زیتون ممکن است تا 80%در واریته‌های روغني و تا 100% در واریته‌های کنسروی برسد. این آفت یك میزبانه و چند نسلي است که به انواع زیتون اهلي و وحشي خسارت وارد مي‌کند. تاکنون روی زیست شناسي و شناسایي دشمنان طبیعي، کارایي تله‌ها در شکار و جلب حشرات کامل شناسایي ارقام حساس و مقاوم به آفت مگس میوه زیتون و شناسایي و معرفي بهترین تلههای پروتئیني جلب کننده برای جمع‌آوری حشرات کامل مطالعاتي صورت کاربرد پودر سپیدان باغلظت 5% ودرسه مرحله محلولپاشي باعث کاهش آلودگي میوه‌های زیتون به مگس زیتون شد. Tsolakis و همکاران (2011) مطالعه‌ای در خصوص کاربرد ترکیب هیدروکسیدمس به عنوان یك ترکیب ممانعت کننده تخمریزی روی مگس میوه زیتون انجام دادند. در آزمایش از تلفیق دوروش جلب و شکار (lure and kill) به تنهایي و همراه با محلولپاشي هیدروکسید مس با غلظت 3 در هزار استفاده شد. نتایج نشان داد در صورتي‌که این دو روش در کنار یکدیگر در مدیریت تلفیقي به‌کار گرفته شود، میزان آلودگي میوه‌ها به زیر آستانه اقتصادی مي‌رسد. Caleca و همکاران (2008) مطالعاتي در خصوص کارایي کائولین، بنتونیت و ترکیبات مسي شامل هیدروکسیدمس واکسي کلریدمس روی آفات مگس میوه زیتون و مگس میوه مدیترانه انجام دادند. نتایج به دست آمده نشان داد که اثرات پودر کائولین به مراتب بهتر از بنتونیت بوده و حتي اثرات کنترل کنندگي بهتری در آفت مگس زیتون نسبت به مگس میوه مدیترانه مشاهده شد. Caleca و همکاران (2004) مطالعاتي در خصوص کارایي پودر کائولین و ترکیبات مختلف مس روی ممانعت کنندگي از تخمریزی آفت مگس میوه زیتون در شرایط باغ انجام دادند، در این آزمایش پودر کائولین به همراه هیدروکسید مس و اکسي کلرید مس روی کیفیت روغن زیتون استحصالي از میوه‌ها اثر مطلوب نشان داد به‌طوری‌که میزان اسیدیته روغن زیتون در تیمارها 0.1 تا 0.2 درصد و پراکسید 3 تا 4 درصد گزارش شد. عنوان کرده است که حشرات ماده مگس میوه زیتون دارای خصوصیت رفتاری ویژه‌ای مي‌باشند بدین ترتیب که پس از اتمام تخمریزی به وسیله تخم‌ریز روی میوه را با ماده‌ای آغشته مي‌کنند که سبب دور شدن سایر مگس‌های ماده شده و مانع تخمریزی آن‌ها مي‌شود از جمله این ترکیبات مي‌توان به دی هیدروکسي فنیل اتانول، پیروکاتکول، بنزالدهید و استوفنون اشاره کرد. به همین دلیل در اکثر میوه‌های آلوده به لارو مگس میوه زیتون، تنها یك لارو مشاهده مي‌شود. Anne (1985) مطالعاتي در خصوص کاربرد ترکیبات ممانعت کننده از تخمریزی مگس میوه سیب Rhagoletis pomonella روی میوه سیب انجام داد. وی مواد دورکننده را بعد از سه هفته روی میوه‌ها محلولپاشي کرد و حشرات ماده با عمر 11 روز را روی آن‌ها رهاسازی نمود. هنگامي که بارندگي شدید در طبیعت وجود داشت میزان کاهش اثر مواد به مقدار (61-50 درصد) بود و زماني که میزان بارش باران کمتر بود، میزان اثر مواد به (13-35 درصد) رسید. Prokopy (1987) مطالعاتي در خصوص وجود مواد ممانعت کننده از تخمریزی در مگس‌های جنس Rhagoletis انجام داد. وی نتیجه گرفت مگس‌هایي که روی میوه‌های میزبان آن‌ها، از مواد دورکننده استفاده شده بود، میزان آلودگي کمتری در مقایسه با مگس‌هایي که روی میوه‌های طبیعي تخمگذاری کردند، نشان دادند. Katsoyannos و Pittara (1992) در تحقیقي که روی مگس‌های میوه انجام دادند، گزارش نمودند که مگس‌های ماده پس از تخمریزی توسط تخم‌ریز، محلولي را روی میوه پخش مي‌کنند که مانع تخم ریزی مجدد سایر مگس‌های ماده مي‌شود. از جمله این مواد مي‌توان به phenylethyl-B-4,3dihyroxy – alccohol اشاره نمود. تحقیقاتي در خصوص اثر پودر کائولین و نمك‌های مسي روی حشره بالتوری Chrysoperla carnea انجام شد. نتایج بدست آمده، نشان داد که این ترکیبات اثرات مضر کمي روی این حشره داشتند.
مطالعاتي در خصوص دورکننده‌های شیمیایي تخمریزی زیتون روی مگس ماده زیتون انجام و گزارش شد که نقش اصلي دورکنندگي را ترکیبات دی فنولیك اعمال مي‌نماید. بدین ترتیب که مگس‌های ماده با اضافه نمودن موادی از قبیل گلوکوزیدهای زیتون، اولئوروپین، دی متیل اولئوروپین و مشتقات آن‌ها روی میوه‌ها پس از تخمریزی، مانع تخمریزی مجدد سایر مگس‌های ماده روی میوه‌های مذکور مي‌شوند.
میوه‌های سه رقم زیتون در آزمایشگاه با محلول 1 درصد هیدروکسید مس و 0.1 درصد آگرال -90 در آب با تیمارهای پاشش روی میوه بلافاصله و یك ساعت و دو روز دیرتر انجام شد. در تمام تیمارها هیدروکسید مس، اثر دور کنندگي بیشتری نسبت به سایر تیمارها نشان داد.
پروژه بررسي اثر مانع شوندههای تخمریزی مگس زیتون طي سال‌های 1394 الي 1396 در باغ کلکسیون ایستگاه تحقیقات زیتون رودبار انجام گردید که شامل 6 تیمار: 1) هیدروکسید مس با غلظت 3 در هزار، 2) کائولین سپیدان با غلظت 5%، 3) کائولینسپیدان با غلظت 4%، 4) هیدروکسید مس با غلظت 3 در هزار + کائولین سپیدان با غلظت 5%، 5) هیدروکسید مس با غلظت 3 در هزار + کائولین سپیدان با غلظت 4% و 6) آب (شاهد) بود. به منظور تعیین زمان محلولپاشي از تلههای جلب کننده غذایي (تله مکفیل + محلول 2 درصد پروتئین هیدرولیزات) و کارت‌های زرد چسبنده به همراه فرومون جنسي حشره استفاده شد. مرحله اول محلولپاشي همزمان با سخت شدن هسته میوه زیتون رقم زرد یا مشاهده شکار اولین حشره ماده مگس زیتون در تله‌ها و یا با مشاهده اولین تخم در میوه که تقریبا هم زمان با اوج فعالیت حشرات کامل ماده آفت همراه است، بود. این زمان در منطقه رودبار معمولا از 20 خرداد به بعد است. بررسي وضعیت آفت نمونه‌برداری میوه ها و بازدید از تله‌ها به صورت هفتگي انجام و از تاریخ 01/04/1394 آغاز گردید. برای اجرای محلولپاشي از سمپاش‌های زنبه‌ای استفاده شد.
در تمامي مراحل، با نمونه‌برداری از میوه‌ها، نسبت به تعیین آلودگي اقدام گردید. در هر تیمار آزمایشي 5 درخت به‌صورت تصادفي انتخاب و از هر درخت 10 میوه در چهار جهت اصلي آن به‌صورت تصادفي برداشت شد. اولین تاریخ نمونه‌برداری 01/04/1394 و آخرین نوبت نمونه‌برداری 23/09/1394 بود.
میزان آلودگي کل میوه‌ها در تیمار شاهد با گذشت زمان افزایش یافته است. این وضعیت در تیمارهای کائولین 4درصد کمتر و به‌تدریج در تیمارهای کائولین 5 درصد، هیدروکسید مس، کائولین 4 درصد + هیدروکسید مس کاهش یافته ودر تیمار کائولین 5 درصد + هیدروکسید مس به کمترین مقدار مي‌رسد.
میزان آلودگي کل میوه‌ها در سال دوم در تیمار شاهد با گذشت زمان افزایش مي‌یابد. این وضعیت در تیمارهای کائولین 4 درصد کمتر و به‌تدریج در تیمارهای کائولین 5 درصد، هیدروکسید مس، کائولین 4 درصد + هیدروکسید مس کاهش یافته ودر تیمار کائولین 5 درصد + هیدروکسید مس به کمترین مقدار مي‌رسد.
میزان آلودگي کل میوه‌ها در تیمار شاهد با گذشت زمان افزایش مي‌یابد. این وضعیت در آخرین نوبت نمونه‌برداری در تاریخ 14/08/1396 در تیمار کائولین 4 درصد 18 درصد و به‌تدریج در تیمارهای کائولین 5 درصد 15 درصد، هیدروکسید مس 12 درصد، کائولین 4 درصد + هیدروکسید مس 14 درصد کاهش یافته و در تیمار کائولین 5 درصد + هیدروکسید مس به کمترین مقدار یعني 11 درصد رسید.
نکته مهم این است لازم به ذکر است که نوسانات دمایي در سال سوم آزمایش سبب تاخیر در افزایش جمعیت نسبت به سال‌های گذشته گردید که بدین جهت پایین بودن درصد آلودگي تا اواخر تابستان مشاهده مي‌شود.
با توجه به نتایج به دست آمده، ترکیب هیدروکسید مس + کائولین 5% دارای بیشترین اثر بازدارندگي و ممانعت‌کنندگي از تخمریزی برای مگس میوه زیتون بود. Caleca و همکاران (2004) نیز مشابه چنین نتایجي را در کاربرد پودر کائولین به همراه هیدروکسیدمس و اکسيکلرورمس بدست آورده بودند.
در خصوص ایمن و کم خطر بودن این ترکیبات نیز مي‌توان به مطالعات Bengochea و همکارن (2013) اشاره کرد که کمترین اثر سوء روی حشرات مفید را گزارش کردند. در نتایج به دست آمده، میزان مرگ و میر در افراد بالغ حشرات مفید مورد آزمایش افزایش معني‌داری در مقایسه با شاهد پیدا نکرد در ضمن تاثیری نیز روی تعداد تخم‌های گذاشته شده در مقایسه با شاهد دیده نشد. مطالعاتي که Ali (2016) انجام داد هم به کارایي مناسب کائولین، ترکیبات مسي و بنتونیت در کنترل آفت مگس میوه زیتون و کاهش میزان آلودگي میوه‌ها اشاره داشته است. همچنین نتایج بدست آمده با نتایجي که در سال 2006 میلادی در جزیره سیسیل ایتالیا در خصوص کاربرد ترکیبات کائولین و مسي برای کاهش آلودگي میوه‌های زیتون به مگس میوه زیتون انجام شد مطابقت دارد. در مطالعات دیگری نیز کارایي روش جلب و شکار با ترکیبات مسي مورد بررسي قرار گرفته بود، این روش به تنهایي نتوانست باعث کاهش خسارت مگس میوه زیتون شود ولي در تلفیق با محلولپاشي ترکیبات مسي دارای کارایي به مراتب بیشتری بود.
نتایج به دست آمده در این پژوهش کارایي مناسب ترکیبات کائولین به همراه ترکیبات مسي در کنترل مگس میوه زیتون را نشان داد. در صورتي که عملیات ردیابي جمعیت آفت به درستي صورت گیرد و نکات مهم در مدیریت باغ رعایت شود مي‌تواند به‌عنوان یکي از روش‌های مدیریت تلفیقي آفت (IPM) مورد استفاده قرار گیرد.
روش‌های کاربرد ترکیبات بازدارنده تخمریزی
با توجه به کارایي بسیار مناسب ترکیب هیدروکسید مس با غلظت 3 در هزار به تنهایي و همراه با ترکیب کائولین با غلظت5 درصد توصیه مي‌شود از این دو ترکیب در مدیریت تلفیقي آفت مگس میوه زیتون استفاده شود. نحوه استفاده از این ترکیب بدین شکل است که این ترکیبات یك بار قبل از سخت شدن هسته میوه زیتون به صورت محلولپاشي کل درخت استفاده شود. در صورت امکان از سمپاش‌های فرغوني و یا زنبه‌ای که دارای شیر برگشت که نقش همزن را بازی مي‌کند، برای محلولپاشي استفاده شود چرا که ترکیب کائولین دارای خاصیت انحلال کمتری در آب برخوردار مي‌باشد و کاربرد سمپاش‌های پشتي موتوری نمي‌تواند کارایي این ترکیبات را افزایش دهد.
مرحله دوم محلولپاشي قبل از شروع فعالیت نسل دوم آفت مگس میوه زیتون مي‌باشد که معمولا در اوایل شهریور ماه رخ مي‌دهد. به طور معمول گرمای تابستان باعث کاهش فعالیت مگس میوه زیتون در طبیعت شده و در نتیجه جلب حشرات کامل در تله‌ها از جمله کارت‌های زرد چسبنده و یا تلههای جلب کننده جنسي و غذایي بشدت کاهش مي‌یابد. در صورتي‌که میوه‌های زیتون برای استحصال روغن روی درختان باقي بمانند اجرای مرحله سوم و حتي چهارم محلولپاشي نیز توصیه مي‌شود. نکته مهم در محلولپاشي استفاده از داده‌های هواشناسي و پیش بیني‌های اطلاعات هواشناسي مي‌باشد تا در صورت وقوع بارندگي از انجام محلولپاشي خودداری شود چرا که بارندگي شدید باعث شسته شدن ترکیبات از روی برگ‌ها و میوه‌های درختان مي‌شود.