آشنایی با نمونه برداری از آب، خاک و گیاه

اهميت نمونه‎برداري

اولین گام در حاصلخیزی خاك و ارايه توصيه كودي نمونه‌برداري از خاك است دقت در نمونه‌برداري از مهمترين و اصلي‌ترین مباحث آزمون خاك مي‌باشد. به عبارت ديگر بايستي نمونه‌ای خوب و واقعي گرفت تا بتوان توصيه‌اي مطلوب ارائه كرد در منابع علمي اهميت این مرحله آزمون خاك آنگونه جلوه داده شده است كه حتی آن را مهم‌تر از نتايج تجزيه خاك و انتخاب عصاره‌گیر می‌دانند چون در صورت تهیه نمونه‌های نامناسب انجام بقيه مراحل كاري بیهوده است بنابراين رعايت مباني نمونه‌برداري ضروري است.

طرز نمونه‌برداری از خاک

1. زمين مورد نظر براي نمونه‌برداري به قطعات يكنواخت از لحاظ بافت، رنگ، شیب، میزان فرسایش، کشت سال‌های قبل، تناوب، نوع محصول و غیره تقسیم بندی می‌شود.
2. هر نمونه آزمايشگاهي با توجه به وضعيت زمين و تناوب زراعي حداكثر از يك مساحت 10-15 هکتاری تهیه می‌شود و برای مساحت‌های بیشتر به همان نسبت تعداد نمونه‌ها بیشتر می‌گردند.
3. عمق نمونه‎برداری بستگی به نوع محصول، میزان رشد و عمق ریشه محصول دارد. در محصولات صیفی از عمق 0 تا 30 سانتی‌متری و در باغات میوه از عمق‌های 0-30، 30-60 و 60-90 سانتی‌متر نمونه‌گیری می‌گردد. در موارد ضروری میتوان پروفیل خاک را تا عمق 1.5 متر مطالعه و بر حسب طبقات خاک نمونه‌برداری نمود.
4. در قطعه مورد نمونه‌برداری میتوان به حالت‌های زیگزاگ نقاطی را انتخاب و از آن‌ها نمونه برداری نمود.
5. در برداشت نمونه براساس عمقی که مورد نظر می‌باشد می‌توان نمونه برداری را انجام داد.

نکاتی که باید در موقع نمونه برداری از خاک مزرعه رعایت شود:

• به منظور حصول نتيجه بهتر سطح نمونه‌برداري بايد عاري از خرده سنگ، آشغال، تكه‌هاي چوب، علف‌هاي هرز و يا ريشه محصولات مختلف در زمين باشد.
• وسايل نمونه‌برداري نبايد آغشته به كودهاي آلي و شيميايي باشند.
• قبل از نمونه‌برداري بايد كاملا اطمينان حاصل شود كه سطح خاك آغشته به كودهاي حيواني و يا شيميايي و يا بقاياي گياهي نباشد.
• حتي الامكان بايد از برداشت نمونه از قطعاتي نظير راه‌آب‌ها، توده‌هاي قديمي و پوسيده كاه، كناره ديوار و يا پرچين‌ها خودداري شود.
• در موقعي كه زمين خيلي مرطوب است بايد از نمونه‌برداري اجتناب كرد. بهترين موقع نمونه‌برداري وقتي است كه زمين گاورو باشد .
• به طور كلي بهترين موقع نمونه‌برداري از خاك در مورد نباتات زراعي، قبل از كشت نبات است.
• نمونه مركب خاك مي‌بايست قبل از انتقال به آزمايشگاه در داخل يك كيسه پلاستيكي، كاغذي، قوطي، جعبه مقوايي و يا بطري سرگشاد ريخته شده و مشخصات آن روي دو اتيكت نوشته شود. يك اتيكت در داخل ظرف قرار گرفته ديگري روي ظرف چسبانده مي‌شود. بر روي اتيكت زمان نمونه‌برداري، محل نمونه‌برداري، نام نمونه‌بردار، عمق نمونه‌برداري و كشت قبلي نوشته می‌شود.

وسایل مورد نیاز نمونه برداری خاک

• مته نمونه‌برداري چرخشي (در صورت در دسترس نبودن بيل و يا بيلچه ترجيحا از جنس ضدزنگ)
• سطل پلاستیكي بزرگ
• پاكت پلاستیكي نمونه‌برداري
• بر چسب بزرگ

شکل 1- نمونه برداری از خاک

نحوه آماده نمودن خاک جهت ارسال به آزمایشگاه

• پس از نمونه‌گیری حدود 1.5 -1 كیلوگرم از نمونه خاك مركب انتخاب و در هواي آزاد بر روي سطح تميز خشك گردد (در خشك كردن نمونه نبايد از حرارت استفاده نمود).
• پس از خشك نمودن، خاك در داخل يك كيسه پلاستيكي تميز و خشك و يا جعبه مقوايي و يا در يك شيشه سرگشاده ريخته و با نصب بر چسبي بر روي آن كه مشخصات نمونه را نشان دهد به آزمايشگاه ارسال گردد.
• همراه نمونه خاك مشخصات كامل آن كه شامل عمق، تاريخ، محل، شماره، نام صاحب نمونه، كشت سال قبل و ... مي‌باشد مشخص شود.
• نمونه با يك برگ درخواست به نزديكترين آزمايشگاه و يا با راهنمايي مراكز خدمات كشاورزي به آزمايشگاه مورد نظر ارسال گردد.

روش نمونه برداری از خاک باغ

نمونه‌برداري از باغ كاري بسیار مهم و تعيين كننده درجه دقت و صحت نتايج بدست آمده خواهد بود. نمونه برداشت شده از يك قطعه باغ بايستي به گونه‌ای باشد تا بتوان آن را نماينده كل خاك آن باغ دانست كه به ترتيب مراحل زير باید انجام گیرد.

قطعه بندی باغ مورد مطالعه

اگر مساحت باغ بيش از 2 هكتار و يا خاك باغ يكنواخت نمي‌باشد ابتدا باغ را به قطعات كمتر از 2 هكتار و قطعات یكنواخت تقسيم كنید. عواملي كه باعث عدم يكنواختي قطعات مي‌شود عبارتند از رنگ خاك، سبكي و سنگيني خاك، نوع درخت، سن درخت، شيب زیاد و... سپس از هر قطعه به طور جداگانه به روش ذيل نمونه‌برداري می‌شود.

تعیین محل نمونه‌های فرعی

در هر قطعه حداقل 6 عدد درخت را در شش نقطه مختلف باغ انتخاب نماييد. درختان انتخاب شده از نظر رشد و ساير شرايط ظاهري باید نماينده بيش از 80 درصد درختان باشد. (از انتخاب درختان خشك شده يا داراي رشد ظاهري غیرعادي خودداري نمایید، مگر این كه منظور از نمونه‌برداري پیدا كردن دليل خشكيدگي درختان باشد در این صورت فقط از پاي درختان خشك شده نمونه‌برداري شود).

نمونه برداری از نقاط فرعی انتخاب شده

• در ناحيه وسط نصف بيروني سایه‌انداز درختان انتخاب شده چاله‌ای به عمق 90 سانتيمتر كنده شود براي نمونه‌برداري خاك وسیله‌ای مانند خاك‌انداز يا بيل دسته كوتاه را در روي خط نشانه 30 سانتي‌متر قرار دهيد سپس از ديواره چاله يك لايه خاك به عرض 8-10 سانتيمتر و به ضخامت 2-3 سانتي‌متر به وسيله بيلچه يا تيشه بنائي به داخل خاك‌انداز بتراشيد و خاك داخل خاك‌انداز را به سطل شماره 1 انتقال دهید.
• خاك‌انداز را در عمق 60 سانتی‌متر ديواره چاله قرار دهيد و عينا طبق روش فوق‌الذكر يك لايه از عمق 30 تا 60 سانتيمتر خاك را به داخل خاك‌انداز تراشيده و در سطل شماره 2 بریزید.
• خاك‌انداز را در عمق 90 سانتيمتر ديواره چاله قرار دهيد و عينا طبق روش فوق‌الذكر يك لايه از 60 تا 90 سانتيمتر خاك را به داخل خاك‌انداز تراشيده و در سطل شماره 3 بریزید.
• در 5 چاله كنده‌ شده ديگر عينا مثل روش بالا از لايه 0 تا 30 سانتيمتر را در داخل سطل شماره 1 و خاك لايه 30 تا 60 سانتيمتر را در داخل سطل شماره 2 و خاك لايه 60 تا 90 سانتيمتر را در داخل سطل شماره 3 بریزید.
• خاك داخل سطل‌های شماره 1 و 2 و 3 را به‌ طور جداگانه در روي يك سطح تمیزی ریخته و خاك را كاملا مخلوط كرده و از خاك هر عمق، 2 كیلوگرم در داخل كیسه ريخته و سپس مشخصات نمونه را كه شامل شهر و روستا و نام باغدار شماره قطعه و عمق نمونه مي‌باشد در روي كارت نوشته داخل كيسه قرار مي‌دهیم.

تجزیه گیاه

تجزيه گياه يکی از راه‌های شناخت كمبود و توصيه مصرف عناصر غذايي محسوب می‌شود. اگر كمبود عناصر غذايي در ابتداي رشد تشخيص داده شود امكان اصلاح وجود داشته و عملكرد و كيفيت محصولات از دست نخواهد رفت. تجزيه گیاه تنها كمبود يا بيش بود عناصر غذايي را نشان مي‌دهد.

هنگامي كه كمبود يك عنصر در تجزيه گياه مشخص شد اعمال روش‌هاي رفع كمبود از جمله مصرف عنصر غذايي هميشه نمي‌تواند موثر واقع شود. بنابراين اين نتايج بيشتر براي تصميم‌گيري دركشت بعدي و يا براي سال بعد مي‌تواند اثرگذار باشد. تجزيه گياه نمي‌تواند جانشين آزمون خاك شود ولي هنگامي كه در كنار آزمون خاك انجام گيرد مي‌تواند در جهت تكميل توصيه كودي مؤثر واقع شود. تجزيه گياه پس از توصيه و مصرف كود مي‌تواند نشان دهد كه تا چه حد مصرف كود موثر واقع شده است.

وسایل مورد نیاز نمونه برداری گیاه

• قیچی
• کیسه پلاستیکی نمونه برداری
• برچسب بزرگ

شکل 2- نمونه برداری از گیاه

طرز نمونه‌برداری از گیاه

ابتدا مسير نمونه‌برداري به شكل فرضی "w" (همانند مسير نمونه‌برداري خاك مزارع) انتخاب مي‌شود. در هر نقطه انتخاب شده براي نمونه‌برداري چندين برگ كه هم سن و از لحاظ مرحله رشدي مشابه هستند، انتخاب مي‌شود. معمولا برگ‌هایی كه به اندازه واقعي خود رشد كرده باشند و دور از نقطه رشد گياه باشند ترجيح داده مي‌شود (تنها از برگ نمونه گرفته شود نه از ساقه و ريشه). از برگ‌های له و يا پاره شده، آلوده به آفات، بيماري‌ها و يا ساير عوارض استفاده نگردد. براي نمونه‌برداري از برگ‌های گل آلوده و يا آغشته به خاك استفاده نشود. پس از انتخاب نمونه‌ها، برگ‌ها را كاملا با هم مخلوط نموده و از آن‌ها به اندازه يا كه يك پاكت پلاستیكي را پر كند انتخاب می‌گردد. اگر برگ‌ها خيس هستند آن‌ها را با يك پارچه يا آب خشك‌كن خشك نماييد. سپس روي كیسه اتيكت بزنيد و مشخصات مزرعه، تاريخ و ساير اطلاعات لازم را ثبت كنید نمونه‌های مختلف را جدا از يكدیگر نگه دارید.

نکته: معمولا براي هر گياه از اندام‌های مختص آن گياه توصيه شده است مانند برگ، دمبرگ، ساقه و غيره و برگ‌های تازه جوانه‌زده و يا خیلی پیر برداشت نمي‌شود. نمونه‌برداري از برگ بايستي قبل از اولين محلول‌پاشي و 10 روز پس از دومين محلول‌پاشي از كليه تیمارها و شاهدها جداگانه صورت گیرد.

نمونه برداری از آب

منابع آب آبياري را ميتوان به دو دسته آب‌هاي سطحي مانند آب رودخانه، چشمه و يا هر آب‌رواني و آب‌هاي زيرزميني مانند آب چاه‌هاي عميق و نيمه عميق تقسيم‌بندي كرد.

الف) آب‌های سطحی روان

در نمونه‌برداري از اين آب‌ها بايد در فصول مختلف سال با توجه به تغييرات فيزيكي و بارندگي‌هاي فصل و با در نظر گرفتن سرعت، عمق و برخي مشخصات ديگر نمونه‌هاي مختلفي را گرفته و مورد آزمايش قرار داد.

ب) آب‌های زیرزمینی

در اين آب‌ها كه با استفاده از پمپ به سطح زمين هدايت مي‌گردند ميتوان پس از گذشت يك ساعت از كاركرد موتور، اقدام به نمونه‌برداري نمود. در چاه‌هاي تازه حفر شده حداقل بايد پس از 24 ساعت اقدام به نمونه‌برداري نمود.

براي نمونه‌گيري از آب‌هاي سطحي و زيرزميني ابتدا بايد يك بطري تميز را انتخاب نموده و پس از چند بار شستن با آب مورد نظر، اقدام به نمونه‌گيري نمود. سپس با نصب يك برچسب تمام مشخصات مورد نظر از قبيل نام كشاورز، نام منطقه، تاريخ، نوع كشت و ... را مشخص كرده و به آزمايشگاه ارسال نمود.

شکل 3- نمونه برداری از آب