آشنایی با علف‌هرز مهاجم کودزو (قسمت اول)

علف‌های هرز مهاجم

علف‌های هرز را می‌توان از دیدگاه‌های مختلف بصورت‌های متفاوتی طبقه‌بندی نمود که از منظر اکولوژیکی آن‌ها را به دو گروه علف‌های هرز بومی و علف‌های هرز غیربومی یا مهاجم تقسیم می‌کنند. علف‌های هرز بومی آن‌هایی هستند که از ابتدا در یک اکوسیستم رشد کرده و در واقع جزئی از آن اکوسیستم هستند. اما علف‌های هرز مهاجم، گیاهانی هستند که به اکوسیستم جدیدی وارد شده، استقرار یافته و جمعیت جایگزین را تشکیل می‌دهند.

علف‌های هرز بومی از آنجایی که زمان بسیار طولانی در اکوسیستم بوده‌اند، هماهنگی با سایر گونه‌ها داشته و در حالت طبیعی مشکل‌ساز نیستند. اما علف‌های هرز مهاجم چون در زنجیره غذایی اکوسیستم جدید جایی ندارند و یا شرایط محیطی جدید برای آن‌ها کاملا مناسب است رشد فزاینده‌ای یافته و بصورت تهاجمی به تخریب اکوسیستم می‌پردازند.

در واقع تهاجم علاوه بر تحمیل خسارات شدید اقتصادی، باعث کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن گیاهان بومی منطقه می‌شود. البته توانایی اکوسیستم‌های مختلف در مقابله با تهاجم متفاوت بوده و معمولا اکوسیستم‌های بسته و محدود مثل جزیره‌ها زودتر و بیشتر صدمه می‌بینند.

شکل 1- حمله علف‌هرز کودزو به گیاهان دیگر

مراحل پدیده تهاجم

پدیده تهاجم بطور کلی دارای 3 مرحله است:

1-وارد شدن: دراین مرحله علف‌های هرز یا یکی از اندام‌های زایشی آن وارد منطقه جدید می‌شود. این کار می‌تواند از طرق مختلفی توسط انسان، حیوانات، پرندگان، ماشین‌آلات، آب، باد و ... صورت پذیرد.

2-تکثیر: پس از اینکه علف هرز وارد منطقه جدید شد تحت اثر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. عوامل محیطی منطقه جدید ممکن است به علف هرز اجازه زندگی و رشد ندهند و یا موجودات و گیاهان رقیب، آن را از بین ببرند. اما اگر علف‌های هرز بتواند با شرایط گفته شده سازگار شود، در منطقه گسترش می‌باید. این مرحله ممکن است چند صد سال هم طول بکشد تا علف‌هرز بتواند جمعیت زیادی را در ناحیه جدید تشکیل دهد.

3-بومی شدن: علف‌های هرز که به این مرحله می‌رسد در واقع یکی از گونه‌های بومی منطقه شده و در همه جا به فور یافت می‌شود.

در حال حاضر گیاه مهاجم کودزو وارد کشور شده و در مرحله تکثیر قرار دارد و هنوز به مرحله بومی شدن نرسیده است.

ویژگی‌های علف‌های هرز موفق در تهاجم

همان طور که گفته شد موفقیت در تهاجم کار دشواری بوده و به ندرت رخ می‌دهد. اما خصوصیاتی در برخی علف‌های هرز وجود دارند که به آن‌ها کمک می‌کند تا در تهاجم موفق شوند. این ویژگی‌ها عبارتند از :

1-قدرت زیاد در تطابق با شرایط محیطی: قدرت سازگاری بالا به گیاه کمک می‌کند در شرایط محیطی جدید دوام آورده و بتواند رشد و سپس تولید مثل کند.

2- بلوغ و گلدهی زودرس: در محیط جدید ممکن است فصل رویش به اندازه کافی طولانی نباشد تا گیاه بتواند مثل اکوسیستم بومی خود گل و بذر دهد. در این حالت علف‌های هرزی که بتوانند بلوغ، گلدهی و بذردهی خود را جلو انداخته و در واقع طول دوره رشد خود را کم کنند، موفق‌تر خواهند بود.

3-تولید بذر زیاد: این ویژگی باعث می‌شود تا از تعداد زیاد نتاج، حداقل تعداد کمی موفق به رویش شده و موجب تداوم نسل گردند.

4-مکانیسم پراکنده کردن بذر در مسافت طولانی: وقتی یک بوته گیاه وارد منطقه جدیدی می‌شود اگر بتواند بذور خود را تا مسافت‌های طولانی پراکنده کند قادر خواهد بود تا از نیچ‌های خالی بیشتری استفاده کند و در نتیجه موفق‌تر خواهد بود. از طرف دیگر شاید در محل‌های کمی دورتر شرایط رشد بهتر باشد.

5- وجود خواب بذر: وجود خواب در بذور به آن‌ها کمک می‌کند تا در شرایط نامطلوب محیطی جوانه نزنند و امکان از بین رفتن آن‌ها کمتر می‌شود. از طرف دیگر بذور برای مدت‌های طولانی‌تری در خاک مانده و بانک بذر ایجاد می‌کنند.

6-تکثیر از طریق اندام رویشی: بذر دارای ذخیره غذایی کمی است و نسبت به شرایط جوانه‌زنی حساس می‌باشد. اما اندام‌های رویشی مقدار قابل توجهی ذخایر غذایی دارند و از طرف دیگر قادر به ایجاد کلونی می‌باشند. روش‌های تکثیر غیرجنسی متعدد بوده و از راه‌های مختلفی صورت می‌گیرد که تکثیر از طریق ریزوم، استولن، پیاز، غده و پنجه از آن جمله است.

7- سرعت رشد زیاد ریشه و اندام هوایی: سرعت بالای رشد ریشه به گیاه کمک می‌کند تا ریشه خود را در خاک بیشتر بگستراند و آب و مواد غذایی بیشتری جذب نماید. رشد سریع اندام هوایی نیز گیاه را در رقابت با گیاهان دیگر بر سر جذب نور و تسخیر فضا کمک می‌کند.

8- تولید مواد دگر آسیب: داشتن مواد آللوپاتیک باعث صدمه دیدن گیاهان مجاور شده و رشد آن‌ها را با محدودیت روبرو کرده، فضا را برای گیاه مهاج خالی می‌کند و باعث می‌شود تا گیاه از تمام منابع مورد نیاز راحت‌تر و بیشتر استفاده کند. گیاه کودزو دارای خاصیت دگر آسیبی قوی می‌باشد، و به سایر گیاهان در مجاورت خود به سختی اجازه رشد می‌دهد.

9-توانایی سازگاری به روش های مدیریتی: اگر گیاه بتواند بر روش‌های مدیریتی غلبه کرده و کمترین تاثیر را از آن‌ها بگیرد قطعا موفق‌تر خواهد بود. توانایی رشد مجدد پس از قطع اندام هوایی یا مقاومت به علفکش‌های شیمیایی از جمله این سازگاری‌ها هستند.

خسارت‌های ناشی از تهاجم علف‌های هرز

تهاجم علف‌های هرز پدیده خطرناکی است که از جنبه‌های گوناگون باعث ایجاد خسارت می‌شود. خسارت‌های ناشی از تهاجم علف‌های هرز را میتوان به سه دسته کلی شامل خسارت اکولوژیکی، اقتصادی و سلامتی دسته‌بندی کرد.

1-از بین بردن تنوع زیستی و اختلال در اکوسیستم: در برخی مواقع شرایط محیط جدید چنان برای علف‌هرز مطلوب است که آن علف‌هرز بطور کامل بر گونه‌های بومی غالب می‌گردد. این عامل از یک طرف زیستگاه‌های طبیعی موجودات در اکوسیستم را از بین برده و از طرف دیگر با تاثیر بر چرخه غذایی، باعث مرگ یا مهاجرت جانوران می‌شود. در نتیجه تهاجم باعث کاهش تنوع زیستی فلور و فون شده و موجب تخریب اکوسیستم می‌گردد.

2-فرسایش خاک: از راه‌های دیگری که علف‌های هرز مهاجم باعث صدمه دیدن محیط‌زیست می‌شوند فرسایش خاک است. گیاه کودزو در دهه‌های 1930 و 1940 برای جلوگیری از فرسایش کشت می‌شد تا اینکه در دهه 1950 به عنوان گیاه مهاجم معرفی شد. اما در بسیاری از مواقع اتفاق افتاده که علف‌های هرزی که جایگزین گونه‌های بومی شده است ریشه‌های کم عمق‌تر و ضعیف‌تری داشته و در نتیجه خاک مورد فرسایش قرار می‌گیرد.

3-وقوع آتش سوزی: مشاهده شده است که در مناطق آلوده به برخی از علف‌های هرز مهاجم آتش سوزی‌های طبیعی افزایش یافته است. علت این امر را باید در ویژگی‌های علف‌های هرز مهاجم جستجو کرد گیاه کودزو خطر آتش سوزی شدید را در فصل زمستان افزایش می‌دهد، زیرا گیاهی خزان‌کننده بوده و با خشک شدن شاخ و برگ در فصل خزان و باقی ماندن برگ‌های خشک در کف جنگل زمینه را برای حادث شدن آتش سوزی مساعد می‌کند.

4- کاهش تولید علوفه: مراتع سهم بزرگی از تولید علوفه را بر عهده دارند. اما در بسیاری از مواقع اتفاق افتاده است که علف‌هرز مهاجم به مرتع برای دام‌ها خوش خوراک نبوده و یا گاهی سمی می‌باشد و پس از گسترش در مرتع تولید علوفه را مختل می‌کند.

5- خسارت اقتصادی به دولت‌ها و کشاورزان: علف‌های هرز مهاجم به روش‌های مختلف باعث خسارت‌زدن و تحمیل هزینه‌های زیاد به دولت‌ها، کشاورزان و زمین‌داران می‌شوند. دلیل این امر نیز آن است که تهاجم از ارزش زمین کاسته و آن را غیرقابل کشت می‌کند و برای کنترل علف‌هرز و احیای مجدد زمین نیاز به اقدامات مدیریتی پرهزینه و دراز مدت می‌باشد.

6- به خطر انداختن سلامت انسان و دام: بسیاری از علف‌های هرز برای سلامتی انسان مضر بوده و به طرق مختلف باعث ایجاد بیماری یا حساسیت می‌شوند. به عنوان مثال علف‌هرز مهاجم Toxicodendron radicans L. در صورت تماس با بدن انسان باعث ایجاد زخم و تاول بر روی پوست می‌شود. از طرف دیگر برخی علف‌های هرز مهاجم نیز برای دام‌ها مسمومیت‌زا بوده و در صورت تماس با پوست آن‌ها یا خورده شدن توسط آن‌ها مشکلات جدی و مرگباری را برای دام ایجاد می‌کند. مثلا علف‌هرز مهاجم Euphorbia esula L. باعث بیماری در چشم، دهان و دستگاه گوارش دام‌ها بخصوص گاو می‌شود.