نیترات در گیاهان
نیتروژن موجود در ترکیب نیترات از عناصر ضروری برای گیاهان محسوب می‌گردد. پس از جذب نیتروژن به شکل نیترات از خاک توسط ریشه، گیاهان نیترات را آمونیوم تبدیل کرده که این ترکیب سریعا به آمینواسیدها (واحدهای سازنده پروتئین) تبدیل می‌گردد اما در شرایط خاص نیترات می‌تواند در بافت‌های گیاهی تجمع یابد. برخی از این شرایط عبارتند از:
الف) تنش خشکی (کم آّبی): در شرایط کم‌آبی، گیاهان مقادیر بسیار اندکی از نیترات را جذب کرده و قادر به تبدیل آن به پروتئین نیستند. بنابراین نیترات در بافت‌های گیاهان تجمع می‌یابد. پس از برطرف شدن شرایط محدودیت آب که در برخی موارد با اولین هفته پس از بارش‌های طبیعی همزمان است جذب نیترات از خاک سریعا افزایش می‌یابد. این افزایش جذب به همراه مقادیر از نیترات که در دوره تنش در بافت‌های گیاهی تجمع یافته مقادیر نیترات را به بیش از حد مجاز افزایش می‌دهد. بنابراین چرای آزاد دام‌ها در این شرایط می‌تواند موجب مسمومیت گردد.
ب) درجه حرارت‌های نامناسب و محدودیت تابش نور: معمولا جذب نیترات در ارتباط کامل با فعالیت‌های فتوسنتزی گیاه است. بنابراین کلیه مواردی که فعالیت‌های فتوسنتزی گیاه را محدود می‌کند و روند جذب نیتروژن از خاک را کمتر تحت تاثیر قرار می‌دهد و می‌تواند باعث تجمع نیترات در گیاه شود.
شکل1- چرخه جذب نیترات در خاک
ج) گونه گیاهی و قسمت‌های مختلف یک گیاه: برخی گونه‌های گیاهی برای تجمع نیترات مستعد هستند. بیش از 80 گونه گیاهی مستعد برای تجمع نیترات شناسایی شده است که از آن جمله می‌توان به سورگوم، ذرت، شبدرشیرین، جو، یولاف و گندم اشاره کرد. معمولا گیاهان جوان استعداد بالاتری برای تجمع نیترات نسبت به گیاهان مسن دارند. علاوه بر موارد بالا، اندام‌های مختلف یک گیاه نیز می‌تواند توانایی متفاوت در تجمع نیترات داشته باشد. عموما تجمع نیترات در ساقه‌ها زیاد، در برگ‌ها متوسط و در گل‌ها و دانه اندک است. در اکثر گیاهان برگ‌های فوقانی بر روی برگ‌های پایین سایه انداخته و با آفت فعالیت فتوسنتزی برگ‌های پایینی، مقدار نیترات در این برگ‌ها افزایش می‌یابد. در برخی سبزیجات مثل اسفناج مقدار نیترات در دمبرگ به مراتب بیشتر از پهنک است.
در گیاهان علوفه‌ای مثل سورگوم و ذرت که بیشترین حجم علوفه را ساقه تشکیل می‌دهد مقادیر نیترات در قسمت‌های مختلف ساقه حائز اهمیت بوده و به این دلیل در گزارش‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
جدول2- تجمع نیترات در قسمت‌های مختلف گیاه ذرت علوفه‌ای
|
قسمت گیاه
|
مقدار نیترات (وزن خشک) (میلی گرم در کیلوگرم)
|
|
برگ‌ها
|
248
|
|
بلال
|
75
|
|
یک سوم بالای ساقه
|
678
|
|
یک سوم وسط ساقه
|
3557
|
|
یک سوم پایین ساقه
|
24471
|
|
متوسط کل گیاه
|
4333
|
با وجود تفاوت در گزارش‌های مربوط به مقایسه مقدار نیترات در قسمت‌های مختلف گیاه ذرت، در اکثر این گزارش‌ها مقادیر نیترات در یک سوم پایین ساقه ذرت و سورگوم 8-6 برابر مقدار آن در قسمت وسط ساقه بوده است.
در سبزیجات، میوه‌ها و محصولات جالیزی نیز تجمع نیترات می‌تواند مخاطره آمیز باشد. به ویژه زمانی که این محصولات پتانسیل تجمع نیترات در بافت‌های مختلف خود را داشته باشند. در غلات مقادیر نیترات در مرحله شکم خوش و شیری به مراتب بالاتر از مرحله خمیری است و در برداشت گیاهان این خانواده جهت مصرف دام بایستی به این نکته توجه نمود.