تعیین نیاز آبی کلزا
نیاز آبی گیاه به مقدار آب مورد نیاز هر گیاه برای تامین آب از دست‌رفته از راه تعرق از سطح گیاه و تبخیر از سطح خاک گفته می‌شود. گرچه می‌توان یک عدد میانگین برای نیاز آبی هر گیاه مطرح کرد، ولی از آنجا که مقدار آب از دست‌رفته در کشتزار از راه گیاه و خاک، در آب و هوای مختلف می‌تواند اعداد گوناگونی باشد، بهتر است نیاز آبی گیاه در هر منطقه به‌طور جداگانه تعیین شود.
نیاز آبی گیاه با نیاز آبیاری کشتزار متفاوت است. نیاز آبی گیاه تابعی از اقلیم و گیاه است و ارتباطی به روش آبیاری، وضعیت خاک، مقدار بارندگی یا سطح ایستابی نداشته و همیشه از نیاز آبیاری گیاه کمتر است. نیاز آبیاری گیاه افزون بر اقلیم وگیاه، تابع شرایط دیگری مانند وضعیت خاک و روش آبیاری نیز هست. هنگام بارندگی یا بالا بودن سطح ایستابی، مقدار نیاز آبیاری کاهش پیدا کرده و به‌طورمعمول مقدار آن بیشتر از نیاز آبی گیاه است. برای تعیین نیاز آبیاری گیاه کلزا در مناطق مختلف ایران، تحقیقات فراوانی انجام شده است. گفته می‌شود برای دستیابی به کارکردی نزدیک به چهار تن در هکتار، با توجه به نوع خاک و مقدار بارش به4000 تا ۶000 مترمکعب آب در هکتار نیاز است. در مناطقی مانند لرستان که بارندگی موثر مناسب است، نزدیک به چهار هزار مترمکعب آب در هکتار کافی است. ولی در دیگر مناطق که مقدار و پراکندگی باران نامناسب است، باید کمبود بارندگی را با 5000 تا ۶000 مترمکعب در هکتار آبیاری، جبران کرد.
تعیین نیاز آبی گیاه جدا از اهمیتی که در برنامه‌ریزی آبیاری دارد، در انتخاب نوع کشت نیز موثر است. زمانی که از نیاز آبی گیاه مطلع باشید، با مقایسه آن با کل آبی که در طول فصل کاشت در دسترس شماست، می‌توانید تصمیم بگیرید که آیا کشت گیاه کلزا در منطقه شما عملی است یا خیر؟ اگر عملی است بهتر است کشت را بهاره انجام دهید یا پاییزه تا بارش بتواند بخشی از نیاز آبی آن تامین کند؟
بنابراین می‌توان گفت، اگر آب در دسترس کشتزار در طول فصل رشد، کمتر از چهار هزار مترمکعب در هکتار باشد، کارکرد اقتصادی و مناسبی در کشت کلزا به‌دست نخواهد آمد. اگر مقدار بارندگی در فصل پاییز کم است و آب کافی برای دستکم دو آبیاری اضافه در پاییز در کشتزار وجود ندارد، باید از کشت پاییزه کلزا چشم‌پوشی کرد.
شکل1-آبیاری بارانی مزرعه کلزا
برنامه‌ریزی آبیاری
برنامه‌ریزي آبیاري یعنی مدیریت مصرف آب براي جلوگیري ازکاربرد آب اضافي، جلوگیري از کاهش کارکرد ناشی از تامین نشدن آب مورد نیاز گیاه در کل طول دوره رشد یا زمان‌های کوتاهی در دوره رشد. بنابراین یك برنامه‌ریزي آبیاری صحیح باید به سه پرسش چه زمان، چه میزان و چگونه پاسخ بدهد.
1. آیا رطوبت خاك به‌دلیل مصرف گیاه یا تبخیر تا اندازه‌ای کاهش یافته که نیاز به آبیاري دوباره داشته باشد؟ (تعیین زمان آبیاري، تعیین واکنش گیاه در مراحل مختلف رشد به آب و رطوبت قابل دسترس خاک).
2. براي تامین نیاز گیاه و جبران کمبود آب مصرف شده، چه مقدار آب آبیاری مورد نیاز است؟ (تعیین مقدار آب آبیاري).
3. آب چگونه در اختیار گیاه قرار گیرد؟ (روش آبیاري یا روش تامین آب برای گیاه).
روش‌های کلی در برنامه‌ریزی آبیاری
1-آبیاری کامل
در آبیاری کامل، با توجه به ویژگی‌های گیاه، برای داشتن کمترین تنش و آسیب از تخلیه رطوبتی خاک، به اندازه‌ای به کشتزار آب داده می‌شود که همه عمق گسترش ریشه گیاه، که در طول فصل رشد ثابت نیست، خیس شود. از این‌رو، همه نیاز آبی گیاه در هر مرحله از رشد، تامین شده و هیچگونه تنش و فشاری به‌خاطر کمبود دسترسی به آب آبیاری به گیاه وارد نمی‌شود.
2-کم‌آبیاری
کم‌آبیاری نوعی مدیریت آبیاری است که به‌صورت عمدی مقدار آبیاری در برخی مراحل رشدی که حساسیت گیاه به کم‌آبی کمتر است، کاهش پیدا می‌کند و یا به‌طور منظم درصد کل آب داده شده به کشتزار در هر نوبت کاهش می‌یابد. مهمترین دلایل آن، کمبود آب در دسترس، بهبود برخی فرایندهای رشدی مانند گسترش ریشه، و محدودیت‌های ایجاد شده به‌دلیل الگوی کشت است. کم‌آبیاری کاملا آگاهانه، علمی و برپایه اصول و قاعده است و با تنش رطوبتی یا آبیاری نامنظم فرق دارد، به زبان بهتر، با کم‌آبیاری می‌توان از واحد حجم آب بهتر و بیشتر استفاده کرد. پژوهش‌های انجام شده در کشور نشان می‌دهد انجام کم‌آبیاری برای استفاده درست‌تر از آب و کسب سود بیشتر، بسیار کارآمد است و به جز برخی محصولات حساس به کمبود آب، کاهش20-۳0 درصد آب مصرفی در بیشتر محصولات کشاورزی، بدون بروز هیچگونه مشکلی، قابل توصیه و کاربرد است.
یکی از شیوه‌های کم‌آبیاری، حذف نوبت یا نوبت‌های آبیاری است که گیاه در آن به تنش آبي حساسیت چندانی ندارد. گیاهان مختلف هر کدام یک یا چند مرحله بحرانی یا حساس به تنش آبی دارند و در دیگر مراحل رشد، در برابر تنش، مقاومت داشته و یا از حساسیت کمتری برخوردارند. مراحل بحرانی و رشد گیاهان زراعی اغلب شامل مراحل جوانه‌زنی، ساقه‌رفتن، پیدایش سنبله، گلدهی، تشکیل حساس غلاف، خوشه رفتن و پر شدن غلاف است. در شرایط محدودیت منابع آب، مدیر کشتزار یا شبکه آبیاری می‌تواند با آ گاهی و اطلاع دقیق از مراحل رشد گیاه، نسبت به حذف یک یا چند نوبت از آبیاری‌هایی که تاثیر چندانی در رشد و کارکرد محصول ندارند، اقدام نماید. در یک برآورد کلی در روش‌های آبیاری سطحی، ارتفاع آب آبیاری به‌کاررفته توسط کشاورزان کشور، به‌طور میانگین ۸0 تا100میلی‌متر است. از این‌رو حذف حتی یک نوبت آبیاری در دوره رشد گیاه، در مقیاس یک شبکه آبیاری یا حوضه آبریز، سبب صرفه‌جویی در حجم بزرگی از آب خواهد شد.
کلزا در مراحل جوانه‌زني، گلدهي و رشد غلاف‌ها به خشکي حساس است و تنش آبي در این مراحل سبب کاهش تعداد غلاف در مترمربع مي‌شود. بنابراین توصیه می‌شود از قطع آبیاری کلزا در این مراحل رشد، خودداری شود. پژوهش‌های گوناگونی که بر میزان کاهش آب در دوران آبیاری بر روی کلزا انجام شده، نشان می‌دهد اگر کاهش آبیاری در مراحل حساس رشدی رخ ندهد، کارکرد نهایی زمانی که 25درصد آبیاری کمتر صورت بگیرد با مقدار کارکرد در آبیاری کامل تفاوتی ندارد.
3-آبیاری تکمیلی
در کشت دیم و برای برخی محصولات زراعی و در شرایطی که امکان دسترسی به آب محدود است، در زمان کاشت یا مراحل رشد رویشی یا زایشی (گلدهی یا پر شدن)، آبیاری یک یا دو نوبت انجام می‌شود. این آبیاری که برای تامین کمبود آب خاک به‌دلیل نامنظم بودن زمان بارندگی‌ها انجام می‌شود، آبیاری تکمیلی نام دارد. اگر دسترسی به آب بسیار محدود باشد، به‌طورمعمول یک نوبت آبیاری کافی بوده و اثر خوبی دارد و در این حالت به آن تک‌آبیاری گفته می‌شود.
در شرایط آبیاری کامل بطور کلی زمانی‌که آب محدودیت نداشته باشد مراحل اصلی آبیاری کلزا برای رسیدن به حداکثر عملکرد عبارتند از:
· زمان کاشت
· مرحله ساقه‌دهی و طویل شدن ساقه
· آغاز گلدهی
· تشکیل غلاف
· پر شدن دانه
اگر تنش آبی در اوایل رشد کلزا رخ دهد، پس از یک باران یا آبیاری، گیاه رشد عادی خود را از سر می‌گیرد. گیاهان تحت تنش آبی، پس از قرارگیری در شرایط بدون تنش با آب کافی، قابلیت تولید سطح برگ، تشکیل گل، تعداد غلاف و پر شدن دانه را دوباره به‌دست می‌آورند. هرچند در این شرایط، رشد گیاه سریع‌تر از حد معمول شده، دوره رشد گیاه کاهش می‌یابد و گیاه تلاش خواهد کرد زودتر وارد مرحله زایشی شود، از این‌رو کارکرد نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. آخرین آبیاري کلزا زماني است که کم‌بیش بیست درصد غلاف‌های (کپسول‌های) کلزا رسیده باشند یا غلاف‌ها تغییر رنگ داده باشند.