انواع روش‌های آبیاری بارانی
آبیاری بارانی به دو نوع کلاسیک (ثابت، نیمه متحرک و متحرک) و مکانیزه (غلتان یا ویلموو، قرقرهای، دوار مرکزی و خطی) تقسیم می‌شود. در روش کلاسیک، جابه‌جایی اندک است و یا اگر لزومی به جابه‌جایی سامانه آبیاری باشد، آن را با دست یا کارگر جابه‌جا می‌کنند. ولی در آبیاری بارانی مکانیزه، همه سامانه آبیاری توسط موتورهای دیزلی حرکت داده شده و بخش‌های مختلف کشتزار را آبیاری می‌کنند.
آبیاری بارانی کلاسیک
آبیاری بارانی کلاسیک ثابت: در این سامانه با توجه به اندازه زمین، نوع بافت، تناوب زراعی، نیاز آبیاری گیاه، شیب زمین و ... نقشه محل قرارگیری آبپاش‌ها تعیین می‌شود. سپس لوله‌های اصلی، فرعی و باله‌های داخل کشتزار، در کانال‌های کنده شده در کشتزار به عمق 75 سانتی‌متر قرار داده شده و بر روی باله‌ها در فواصل مشخصی به‌صورت موازی لوله‌های متصل به آبپاش‌ها نصب می‌شود. همه سامانه به جز آبپاش‌ها در زیر زمین قرار دارند. لوله اصلی و فرعی به‌طور معمول در جهت شیب زمین و باله‌ها عمود بر شیب زمین در عمق خاک تعبیه می‌شوند. فاصله باله‌ها باید طوری تنظیم شود که در زمان انجام عملیات ماشینی در زمین به آبپاش‌ها آسیبی وارد نشود.
شکل1-آبیاری بارانی کلاسیک ثابت مزرعه کلزا
آبیاری بارانی کلاسیک نیمه متحرک: در این سامانه لوله‌های اصلی و فرعی ثابت است و تنها باله‌ها و آبپاش‌ها قابل جابه‌جایی هستند. در این حالت پس از آبیاری یک بخش از زمین، با تغییر محل باله‌ها و آبپاش‌ها، بخش دیگری از کشتزار آبیاری می‌شود. باید توجه داشت که در زمان آبیاری محل تغییر باله‌ها درست تنظیم شوند وگرنه ممکن است بر اثر همپوشانی محل ریزش آب، بخشی از کشتزار بیشتر آب خورده ولی بخش دیگری خشک بماند.
آبیاری بارانی کلاسیک متحرک: در این سامانه کل تجهیزات آبیاری قابل جابه‌جایی است. در کشتزارهای کوچک‌تر که آبیاری‌های مکانیزه اجرا شدنی نیست، این سامانه بیشتر کاربرد دارد. در این سامانه، کرت‌ها به اندازه خود سامانه طراحی می‌شوند و پس از پایان آبیاری در یک کرت، کل سامانه آبیاری به کرت بعدی منتقل شده، و آبیاری انجام می‌شود. همچنین داشتن چنین سامانه آبیاری برای کشاورزانی که بر روی زمین‌های استیجاری کار می‌کنند، اقتصادی‌تر و مناسب‌تر است.
آبیاری بارانی مکانیزه
دستگاه آبیاری بارانی غلتان یا ویلموو: استفاده از این دستگاه در آبیاری برای گیاهان زراعی کوتاه قد مانند کلزا که به‌صورت ردیفی کشت شده باشند، مناسب است. در این سامانه آبپاش‌ها بر روی یک لوله آلومینیومی به قطر ده سانتی‌متر وصل می‌شوند. این لوله در فواصل 12متری به‌عنوان محور یک چرخ عمل می‌کند. چرخ‌ها توسط یک موتور دیزلی در طول کشتزار حرکت کرده و آبیاری می‌کنند. باید توجه کرد سامانه در هنگام آبیاری قابل جابه‌جایی نیست و پس از تخلیه آب درون سامانه به منطقه بعدی کشتزار منتقل می‌شود. حال اگر در زمان آبیاری باد وجود داشته باشد که چرخ‌ها را به حرکت درآورد، می‌تواند سبب شکسته شدن لوله‌های میانی شود. از این‌رو ثابت کردن سامانه در زمان آبیاری بسیار مهم است. آبیاری با استفاده از این دستگاه به‌صورت مستطیل انجام می‌شود، بنابراین برای کشتزارهایی با شکل نامشخص، مناسب نیست و ممکن است بخش‌هایی از کشتزار آبیاری نشوند.
دستگاه آبیاری بارانی قرقرهای یا گان: کل سامانه آبیاری در این نوع آبیاری متحرک بوده و شامل یک آبپاش اصلی، لوله آبیاری که بر روی قرقره بزرگی جمع می‌شود و پایه آبپاش است ابتدا دستگاه را با یک تراکتور نزدیک زمین کشاورزی آورده و سپس لوله پلی‌اتیلن را در قسمت مورد نظر برای آبیاری، بر روی پایه نصب کرده و اقدام به آبیاری می‌کنند. گرچه به علت تک آبپاش بودن این سامانه، مدیریت دبی و سرعت آبیاری آسان‌تر است، ولی در برخی موارد اندازه قطرات آب می‌تواند سبب آسیب به گیاهان تازه سبز شده و یا ایجاد سله بر روی خاک شود. در خاک‌هایی با بافت سنگین، سرعت خروج آب باید با توجه به فرو رفت آب در کشتزار تنظیم شود تا از ایجاد جریان‌های آب در سطح زمین جلوگیری شود. اندازه زمین، تسطیح بودن یا نبودن و ارتفاع گیاه در این نوع آبیاری، محدودکننده نیست.
دستگاه آبیاری بارانی دوار مرکزی یا سنترپیوت: ارتفاع این دستگاه حدود سه متر است، بنابراین قد گیاه زراعی عامل محدود کننده نیست. این دستگاه شامل لوله‌هایی همراه با آبپاش است که بر روی پایه‌های سه گوش نصب شده و این پایه‌ها توسط چرخ‌هایی به‌صورت دوار حرکت داده می‌شوند این سامانه برای زمین‌های بیش از چهل هکتار کاربرد دارد. عملیات تهیه زمین، کاشت و داشت در زمین‌هایی با این سامانه آبیاری به‌دلیل عدم نیاز به کانال‌های آبرسانی آسان‌تر انجام شده و در زمین‌هایی با حداکثر شیب 12درصد قابل استفاده است.
از آنجا که با دور شدن از مرکز به سمت بیرون دایره آبیاری، مقدار بیشتری زمین باید توسط آبپاش‌ها آبیاری شود، فاصله آبپاش‌ها بر روی محور اصلی در بخش‌های بزرگتر دایره را کم می‌کنند، تا مقدار آبیاری در همه بخش‌های دایره حرکتی سامانه، یکسان باشد.
دستگاه آبیاری بارانی خطی یا لینیر: این سامانه، ساختاری همانند سامانه آبیاری بارانی دوار مرکزی دارد با این تفاوت که مسیر حرکت آن دایره نیست و به‌صورت خطی توسط تراکتور حرکت می‌کند و می‌تواند زمین را به شکل مستطیلی آبیاری کند. در این نوع آبیاری زمین باید مسطح باشد. این سامانه برای قطعات کوچک زراعی قابل استفاده نیست، ولی با توجه به ارتفاع بالای دستگاه در انواع گیاهان زراعی قابل استفاده است. برای یکسان‌سازی پاشش آب در ابتدا و انتهای لوله‌های آبرسان، باید از عدم کاهش فشار آب در انتهای لوله اطمینان یافت. از این‌رو طول لوله‌ها و قدرت پمپ آب برای ثابت نگه داشتن فشار آب درون لوله اصلی بسیار اهمیت دارد. کارگر سرپرست دستگاه باید در کاربرد و حرکت دادن سامانه در طول کشتزار مهارت داشته باشد تا کشتزار، یکسان آبیاری شده و رواناب ایجاد نشود.
نکات مهم در آبیاری بارانی
-کارگرهای آبیاری در این نوع آبیاری باید آموزش دیده و ماهر باشند. وگرنه ممکن است بر اثر سرعت زیاد آبیاری، عدم توانایی در تنظیم فشار آب در لوله‌ها، نامناسب بودن آبپاش‌ها، همپوشانی محل‌های آبیاری و... بخشی از کشتزار خشک باقی بماند در حالی که بخش دیگری از کشتزار، آب بسیاری دریافت کرده و رواناب ایجاد شده باشد.
-در روش دوار مرکزی، محل تحت پوشش آبیاری به شکل دایره خواهد بود. در این حالت گوشه‌های زمین‌های مستطیلی آبیاری نمی‌شوند. در این زمینه میتوان دو رویکرد داشت، نخست اینکه بخش‌هایی از کشتزار که آبیاری نشده‌اند، با سامانه‌های آبیاری پرفشار کلاسیک متحرک آبیاری شوند و دیگر اینکه در بخش‌هایی که توسط سامانه آبیاری خیس نمی‌شوند، کشت انجام نشود. به هر روی، ایجاد همپوشانی زیاد میان دو دایره تحت آبیاری برای زیر آبیاری بردن کل کشتزار، می‌تواند سبب هدررفت آب، ایجاد رواناب در خاک‌های سنگین و وارد آمدن تنش به گیاه شود.
-در زمان وقوع بادهای شدید و طوفان، بهتر است لوله‌های مرکزی در سامانه‌های دوار مرکزی و خطی، حفاظت شده و یا روی زمین آورده شوند، وگرنه امکان شکستن و تخریب آن‌ها وجود دارد. در جاهایی که امکان وقوع طوفان هست، نباید از سامانه غلتان استفاده کرد و یا باید امکان انتقال آن به انبار وجود داشته باشد.