زیرشکن‌ها (گاوآهن‌های زیرشکن)
گاوآهن‌های زیرشکن که در ایران به گاوآهن‌های اسکنه‌ای، سابسویلر و سوسولوز هم معروف هستند، شبیه به گاوآهن‌های قلمی بوده؛ اما سنگین‌تر و قوی‌تر از آن‌ها ساخته می‌شوند. زیرشکن‌ها شامل دو قسمت اصلی شاخه و قاب هستند. هر شاخه از قطعاتی همچون ساقه، کفش و تیغه (ناخن) تشکیل شده است.
گاوآهن‌های زیرشکن عمدتا برای شکستن لایه‌های غیر قابل نفوذ خاک، پایین‌تر از عمق کار ادوات معمول خاکورزی به کار می‌روند. این وسیله به‌منظور بهتر شدن نفوذ آب در خاک، زهکشی و نفوذ ریشه به اعماق خاک به کار می‌روند.
تذکر: درصورتیکه خاک زیر سخت لایه خیلی اسیدی یا بازی (قلیایی) باشد ممکن است به ریشه گیاه آسیب برساند، لذا از کاربرد زیرشکن در این نوع خاک‌ها باید اجتناب شود. درصورتیکه خاک زیر سخت لایه، خاک سست یا سبک باشد، انجام عملیات زیرشکنی خاک ممکن است باعث افزایش مصرف آب شود؛ لذا کاربرد زیرشکن در این نوع خاک‌ها توصیه نمی‌شود.
شکل1- قطعات اصلی گاوآهن زیرشکن
انواع روش‌های زیرشکنی در سیب‌زمینی
در محصول سیب‌زمینی، زیرشکنی را می‌توان به سه روش زیر انجام داد:
1-زیرشکنی رایج
2-زیرشکنی ردیفی قبل از کاشت (زیرشکنی دقیق)
3-زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت
زیرشکنی رایج
در زیرشکنی رایج تمام سطح خاک زیرشکن زده می‌شود. سپس مبادرت به تهیه زمین (شخم+ دیسک+ماله) و کاشت سیب‌زمینی می‌شود. مطالعات نشان داده است که این روش زیرشکنی تأثیر اندکی بر افزایش عملکرد سیب‌زمینی (1.23 +درصد) داشته است. دلیل این موضوع ممکن است این باشد که در این روش بعد از زیرشکنی، خاکورزی رایج (شخم با گاوآهن برگرداندار+ دیسک + ماله) صورت گرفته و در نتیجه تأثیر زیرشکنی به علت تردد تراکتور و ادوات کاهش پیدا کرده یا از بین رفته است. با توجه به اینکه زیرشکنی رایج هزینه بیشتر و نیاز به تراکتور قوی دارد و نیز اثر آن بر عملکرد جزئی است، توصیه می‌شود در محصول سیب‌زمینی از این روش زیرشکنی استفاده نشود.
شکل2-زیرشکنی رایج
زیرشکنی ردیفی قبل از کاشت (زیرشکنی دقیق)
در این روش، قبل از کاشت سیب‌زمینی، ابتدا توسط یک دستگاه زیرشکن (ترجیحا سه یا پنج ردیفه) با فاصله بین شاخه‌های کناری 75 سانتی‌متر (هم اندازه فاصله ردیف‌های کاشت) با عمق 50-40 سانتی‌متر، خطوطی که قرار است در آن سیب‌زمینی کاشته شود زیرشکن زده می‌شود. سپس بلافاصله با تنظیم شیار بازکن غده‌کار روی خطوط زیرشکن زده شده، سیب‌زمینی دقیقا روی این خطوط کشت می‌شود. در این روش زیرشکنی، عملیات رایج تهیه زمین (شخم با گاوآهن برگرداندار+ دیسک+ ماله) حذف می‌شود.
مطالعات نشان داده است که زیرشکنی دقیق خطوط کاشت (قبل از کاشت) بیشترین تأثیر را در افزایش عملکرد سیب‌زمینی (5.18 +درصد) داشته است. کاهش تردد تراکتور و در نتیجه فشرده نشدن خاک و نیز سست کردن خطوط کشت می‌تواند از دلایل برتری این روش زیرشکنی باشد. این روش زیرشکنی به‌دلیل حذف عملیات رایج تهیه زمین سیب‌زمینی (شخم با گاوآهن برگرداندار+ دیسک+ ماله) نسبت به دو روش دیگر زیرشکنی (زیرشکنی رایج و زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت) اقتصادی‌تر است. از مزایای دیگر زیرشکنی ردیفی قبل از کاشت می‌توان به حفظ بقایای گیاهی، کاهش فرسایش خاک، کاهش رواناب و... اشاره کرد. این نوع زیرشکنی به‌عنوان مناسب‌ترین روش زیرشکنی قبل از کاشت در سیب‌زمینی توصیه می‌شود.
زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت
در این روش زیرشکنی، بعد از تهیه زمین و کاشت سیب‌زمینی، با یک دستگاه زیرشکن سه یا پنج ردیفه یا گاوآهن قلمی سه یا پنج ردیفه تغییر شکل داده شده (فاصله بین شاخه‌ها 75 سانتی‌متر) شده باشد. بین ردیف‌ها تا عمق 45-35 سانتی‌متر زیرشکنی شود. زمان مناسب برای این روش زیرشکنی بلافاصله بعد از کاشت تا قبل از آبیاری دوم زمانی است که ارتفاع بوته‌ها در حدود 15-10 سانتی‌متر هستند. (در این محدوده زمانی به‌دلیل توسعه کم ریشه و نیز با توجه به‌اینکه هنوز غده‌هایی انجام نشده احتمال خسارت به سیب‌زمینی در اعماق 40-30 سانتی‌متر، هدف کم است). با توجه به تشکیل سخت لایه شخم از انجام زیرشکنی تا عمق 45-35 سانتی‌متر، شکستن این لایه متراکم است.
تذکر: کاربرد مداوم گاوآهن برگرداندار در بسیاری از موارد منجر به ایجاد لایه متراکم، یا به عبارت دقیق‌تر سخت لایه شخم می‌شود که اغلب برای شکستن آن مشابه سخت لایه از ادواتی عمیق مانند زیرشکن استفاده می‌کنند.
مطالعات نشان داده است که زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت تأثیر مثبت بر افزایش عملکرد سیب‌زمینی (4.75 +درصد) داشته است. این روش زیرشکنی نیز به‌علت سست کردن خاک اطراف ریشه باعث کاهش مقاومت خاک و نفوذ بیشتر ریشه در خاک شده و در نتیجه به تولید غده‌های بیشتر، درشت‌تر، بازارپسندتر و افزایش عملکرد سیب‌زمینی انجامیده است. همچنین زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت نفوذ آب به خاک را افزایش می‌دهد؛ بنابراین در مزارعی که دارای سیستم آبیاری بارانی هستند از رواناب جلوگیری کرده و در نتیجه بهره‌وری آب در این مزارع بهبود می‌یابد.
توصیه ترویجی
با توجه به اینکه زیرشکنی رایج هزینه بیشتر و نیاز به تراکتور قوی دارد و نیز اثر آن بر عملکرد جزئی است، توصیه می‌شود در محصول سیب‌زمینی از زیرشکنی رایج استفاده نشود.
مناسب‌ترین روش زیرشکنی قبل از کاشت در سیب‌زمینی، زیرشکنی ردیفی به عمق 50-40 سانتی‌متر است. همچنین مناسب‌ترین زیرشکنی بعد از کاشت سیب‌زمینی، زیرشکنی بین ردیفی به عمق 45 -35 است.
دستورالعمل زیرشکنی ردیفی قبل از کاشت
1-ابتدا توسط یک دستگاه زیرشکن (ترجیا سه یا پنج ردیفه) با فاصله بین بازوهای کناری 75 سانتی‌متر (هم اندازه فاصله ردیف‌های کاشت) با عمق 50-40 سانتی‌متر زیرشکن زده می‌شود.
2-سپس بلافاصله با تنظیم شیاربازکن غده‌کار روی خطوط زیرشکن زده شده، غده‌های سیب‌زمینی دقیقا روی این خطوط کشت می‌شود.
3-سپس آبیاری انجام شود.
4-بعد از آبیاری به محض گاورو شدن زمین، عملیات خاکدهی روی پشته‌ها انجام شود. در این رابطه توصیه می‌شود عملیات خاکدهی به‌همراه خاکورزی بین ردیفی با پنجه‌غازی فاروئر یا گاوآهن قلمی فاروئر با احتیاط و حساسیت بیشتر انجام شود.
تذکر: مرحله 4 درصورتیکه در زمان کاشت، خاک مناسب روی غده را نپوشانده باشد انجام شود. چون در این روش زیرشکنی خاک شخم نمی‌خورد و ممکن است خاک بین ردیف‌های کاشت سفت بوده و در زمان کاشت خاک به مقدار کافی توسط فاروئرهای سیب‌زمینی کار روی غده قرار نگیرد.
دستورالعمل زیرشکنی بین ردیفی بعد از کاشت
1-تهیه زمین سیب‌زمینی با روش رایج (شخم با گاوآهن برگرداندار+ دیسک+ ماله) انجام شود.
2-سیب‌زمینی با کارنده کشت شود .
3-سپس با یک دستگاه زیرشکن سه یا پنج ردیفه یا گاوآهن قلمی سه یا پنج ردیفه تغییر شکل داده شده (فاصله بین بازوها 75 سانتی‌متر شده باشد) بین ردیف‌ها تا عمق 45-35 سانتی‌متر خاکورزی شود. زمان مناسب این روش زیرشکنی فاصله بعد از کاشت تا قبل از آبیاری دوم است.