مشخصات گیاه‌شناسی سیب‌زمینی
سـیب‌زمینی با نام علمی (Solanum tuberosum) و از خانواده (Solanaceae) گیاهی علفی و چند ساله است؛ اما در کشاورزی به عنوان گیاهی یک ساله کشت میشود. سـیب‌زمینی دارای برگ‌هـای مرکب است و به عنـوان گیاهی سه کربنه ظرفیت بسیاری در تولید مواد غذایـی دارد. گلهـا معمـولاً تبدیـل بـه میـوه نمی‌شـوند؛ ولـی بـا توجه بـه شـرایط آب وهوایی و همچنین رقم ممکن است در برخی مواقع میوه‌هایی به شکل گوجه فرنگی سبز (در ابعاد کوچکتر) بر روی گیاه دیده شود. غده‌های سیب‌زمینی از متورم شدن انتهای استولونها (ساقه زیرزمینی) ایجاد می‌شوند. غده بذری (مادری) در ابتدای رشد وظیفه حمایت گیاه در تولید اندام‌های هوایی را به عهده دارد و بتدریج تحلیل می‌رود.
سیب‌زمینی دو نوع ساقه دارد. یک نـوع آن ساقه زیرزمینی است، یعنی همان غده سیب‌زمینی. غده‌ها از استولون‌های حاصل از گره‌های طوقه سیب‌زمینی منشأ می‌گیرند و تمام خصوصیات یک ساقه را دارا هستند. نـوع دوم، ساقه‌های هوایی هستند که به رنگ سـبز و دارای سـاقههای بـا مقطع سه گوش و برگ‌های متناوب کنگره‌ای شکل مرکب هستند. در انتهای ساقه، گل آذین گرزن دو سویه تشکیل میشود که در صورت تلقیح موفقیت‌آمیز، تبدیل به میوه میشود.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی سیب‌زمینی
|
نام فارسی
|
سیب زمینی
|
|
نام انگلیسی
|
potato
|
|
نام علمی
|
Solanum tuberosum
|
|
خانواده
|
Solanaceae
|
شکل 1- مشخصات ظاهری بوته، غده، گل و ریشه سیب زمینی
تکثیر
این گیاه معمولاً از طریق غده‌های بـذری تکثیر می‌شـود و از جوانه‌های روی غـده بذری انشعابات و اندام‌های هوایی ایجاد میشود و ریشه‌ها از پرایموردیای روی جوانه‌هـا به وجود می‌آیند. روی این انشعابات و اندام‌های هوایی، ساقه، شـاخ و برگ، استولون، ریشه، گل آذیـن و نیز نسـل بعدی غده‌ها شکل می‌گیـرد. البته سیب‌زمینی از طریق کشت سلول، مریسـتم، بافت، جوانه، اجزای غده، بذر حقیقی، برگ یا برش‌های سـاقه نیـز ممکن است تکثیر شود.
شکل 2- تکثیر سیب‌زمینی از طریق غده بذری
کاشت
مراحل رشدی سیب‌زمینی به پنج مرحله تقسیم میشود. طول هر یک از این مراحل به شرایط اقلیمی، رقم و مدیریت زراعی مزرعه بستگی دارد. رشد سیب‌زمینی و زمان وقوع هر مرحله، در مدیریت عملیات زراعی مزرعه بسیار مهم است. مجموع مراحل پنجگانـه رشد سیب‌زمینی در کشـور، به شرط رعایـت تاریـخ مناسـب کاشـت (اوایل اسفند در بیشتر مناطق)، حدود 120 تا 130 روز است؛ ولی در برخی مناطق کشت بهاره، ممکن است به 5 تا 6 ماه برسد.
خاك مناسب برای زراعت سـیب‌زمینی، عموماً باید این خصوصیات را داشته باشـد: درصد تخلخل بالا، حاصلخیزی، تهویه و زهکشی خوب، کمی اسیدی اسیدیته 5.6 تا 7 و بافت لومی_شنی باشد. مناطـق کوهستانی، بهترین نقاط رویش طبیعی این گیاه محسوب می‌شوند. بیشترین توسعه جوانه‌های جوان سیب‌زمینی، در حرارت 13 تا 19درجه سانتیگراد خاك صورت می‌گیرد. نقطه انجماد سیب‌زمینی، 3- درجــه سانتیگراد است. بنابراین، یخبندان جزئی شب را تحمل می‌کند. کمتریـن درجه حرارت برای ذخیره شدن مواد غذایی در غده 2 درجه سـانتیگراد است.
شکل3- کاشت غده بذری سیب زمینی در مزرعه
داشت
سیب‌زمینی از جمله گیاهان حساس به کم آبی است و یکی از دلایل اصلی آن توسـعه ریشه بـا توجـه بـه شـرایط اقلیمی و بافت خاك، هر هکتار مزرعه سیب‌زمینی در طـول دوره رشد بسته به نوع سامانه آبیاری بین هزار مترمکعـب آب نیـاز دارد. زمان آبیاری را می‌تـوان بـا رسـیدن رطوبـت خاك مزرعه بـه 65 درصد ظرفیت در عمق سطحی خاك است. آبیاری مزارع در زمین‌های شنی معمـولاً بیـن 4 تا 5 روز یک بار و در خاك‌های رسی بین 7 تا 8 روز یک بار انجام میشود.
میزان جذب کودهای پرمرف در 30 تا 45 روز پس از سـبز شدن بـه حداکثـر میـزان خـود می‌رسـد و در نتیجه برای دستیابی به حداکثر پتانسیل تولید، مقدار کود مورد نیاز در زمان مناسب بایـد در اختیـار گیـاه قرار گیـرد. میزان جذب پس از 45 روز بتدریـج کاهش می‌یابـد و حـدود 80 روز پس از سـبز شدن تقریباً به صفر می‌رسد. نکته درخور توجه درخصوص تغذیه سیب‌زمینی، نسبت کودهای مورد نیاز در خاك است. بدین صورت که افزایش بیش از حد برخی کودها مانع از جذب دیگر کودها میشود و در نتیجه علیرغم وجود کود، علائم کمبود در گیاه مشاهده میشود. نیتروژن یکی از مهمترین عناصر غذایی برای تولید سیب‌زمینی است. برای دستیابی به عملکرد 50 تن در هکتار، باید حداقل 250کیلوگرم نیتروژن خالص در هر هکتار مصرف کنند. اثر کمبود نیتروژن، بیشتر در سطح سبز مزرعه مشاهده میشود. مزارع دارای کمبود نیتروژن، شاخص سطح برگ کمتری دارند و برگ‌های گیاهان در پایین بوته، زرد می‌شـوند و شروع به ریزش می‌کنند.
شکل 4- مزرعه سیب زمینی
برداشت
برداشت سیب‌زمینی زمانی انجام می‌شــود که 95درصد ازغده‌ها رسیده باشند. در این زمان گیاه به مرحله بلوغ فیزیولوژیک می‌رسد و برگ‌ها زرد رنگ هستند. در غده‌های رسیده، پوست غده با حداکثر فشار انگشت دست از غده جدا نمی‌شود و در غیر این صورت غده‌هـا نارس است. برداشت سیب‌زمینی معمولاً زمانی انجام میشود که بیشترین سهم مواد فتوسنتزی در غده‌ها تجمع یافته باشد. برداشت سیب‌زمینی ممکن است با دستگاه‌های کششی که در عقب تراکتورها حرکت می‌کنند، انجام شود. در این حالت سیب‌زمینی‌ها پس از الک شدن خاك، بر روی زمین قرار می‌گیرند و سپس جمع‌آوری می‌شـوند. در سطوح زیرکشت بزرگ (مثـل مزارع شرکت‌های کشت و صنعت) ممکن است از کمباین‌های برداشت استفاده شود. در این حالت محصول برداشت شده به وسیله نقلیـه مجاور منتقل شده یـا در برخـی از انـواع پیشـرفته‌تر در مخـزن کمبایـن ذخیره میشود.
شکل 5- برداشت مکانیکی و دستی سیب زمینی