آشنایی با زراعت کنجد

مشخصات گیاه‎شناسی کنجد

کنجد یا sesame با نام علمی sesamum indicum از خانواده pedaliacea محسوب می‎شود. کنجد صدها نژاد و واریته دارد که از حیث اندازه، شکل، رنگ گل‎ها و رنگ بذر با هم تفاوت زیادی دارند. این گیاه بصورت بوته‎ای مستقیم به ارتفاع 70 تا 150 سانتی متر رشد می‎کند. ساقه کنجد مستقیم، قوی، بسیار توسعه یافته است. شکل عمومی برگ تا حدی مشابه ریحان است. رنگ برگ‎ها از سبز کمرنگ تا سبزه تیره در ارقام مختلف متغیر است. برگ‎ها ممکن است دارای تار و یا بدون تار باشند. گل‎های زنگوله‎ای مانند کنجد از دو لب تشکیل شده و به رنگ‎های سفید، صورتی یا ارغوانی و بطور منفرد یا دسته 2 تا 3 عددی در زاویه برگ مشاهده می‎شوند. گل‎ها حدود 1.5 تا 2.5 ماه بعد از سبز شدن در قسمت‎های پایینی گیاه ظاهر شده و گلدهی به طرف بالای گیاه پیش می‎رود تا اینکه آخرین گل در انتهای ساقه پدیدار شود، در این هنگام ممکن است که نیام‎های پایینی رسیده باشد. بنابراین رسیدگی محصول غیر یکنواخت است. لقاح در کنجد بصورت خودگشنی است ولی 4 تا 5 درصد دگرگشنی اتفاق می‎افتد. دانه‎ها در کپسول‎های 4 تا 8 حفره‎ای قرار دارد. کپسول‎ها پوشیده از تار و به حالت عمود بر زمین روی گیاه قرار داشته و در نتیجه دانه‎ها حتی هنگام شکوفایی کپسول هم ریزش نمی‎یابد، مگر آنکه ساقه از حالت عمودی منحرف گردیده و یا به وسیله باد و عوامل دیگر تکان داده شود. دانه‎ها کوچک و پهن بوده و بسته به رقم به رنگ‎های سفید، قرمز، قهوه‎ای یا سیاه دیده می‎شود (شکل1). دانه علاوه بر لپه دارای آندوسپرم توسعه یافته بوده و ذخیره روغن در آندوسپرم و لپه انجام می‎شود، وزن هزار دانه کنجد بین 4 تا 5 گرم متغیر است.

جدول 1- مشخصات گیاه‎شناسی کنجد

شکل 1- کپسول حاوی دانه‎های کنجد

کاشت

کنجد گیاهی گرمادوست، روز کوتاه است که در مناطق گرمسیری، معتدل گرمسیری و جنوبی جهان به ویژه در هندوستان، چین، جنوب آمریکا و آفریقا کشت می‎شود. با این حال، هوای بسیار گرم بیش از 40 درجه سانتی گراد موجب نقصان تشکیل کپسول‎ها می‎شود و هر چند حرارت مطلوب رشد کنجد حدود 27 درجه سانتیگراد است. تولید کنجد در نواحی با حداقل 150 روز بدون یخبندان امکانپذیر است. بهترین وضعیت کشت برای کنجد آب و هوایی گرمسیری، خاک شنی و دارای زهکشی خوب همراه با آب و هوای گرم و بارندگی متوسط می‎باشد.

این گیاه در بهار کشت شده و در حدود 4 ماه برای رشد و تولید بذر نیاز دارد. اگرچه کنجد به عنوان یک محصول مقاوم به خشکی و گرما شناخته شده است اما برای تولید و عملکرد بالا به رطوبت احتیاج دارد. کنجد به زیادی رطوبت خاک و عدم تهویه نسبتا حساس است. به همین جهت کنترل آبیاری کنجد ضرورت دارد. کنجد به شوری خاک غیر مقاوم است و اسیدیته خنثی را ترجیح می‎دهد.

میزان بذر مصرفی برای زراعت کنجد 6 تا 7 کیلوگرم بذر برای یک هکتار توصیه می‎گردد. برای کشت کنجد فواصل بین خطوط کاشت حدود 50 الی 60 سانتی متر و فاصله بوته روی خطوط 5 سانتیمتر مناسب می‎باشد. عمق کاشت به نوع خاک بستگی دارد و برای خاک‎های سبک 3.5 تا 5 سانتیمتر و برای خاک‎های سنگین 1.5 تا 2.5 سانتی متر کافی بنظر می‎رسد.

میزان اسیدیته خاک جهت کاشت این گیاه باید بین 6.5 تا 7.5 باشد. به علت حساسیت گیاه منجد به خاک‎های شور، کشت این نبات در زمین‎های شور مناسب نمی‎باشد.

شکل 2- مزرعه کنجد

داشت

تهیه و آماده سازی زمین برای کاشت کنجد بسیار مهم است، زیرا بذر کنجد کوچک، گیاهچه ضعیف و رشد آن کند می‎باشد. بنابراین بستر بذر باید دارای ذرات ریز، صاف، مسطح و متراکم باشد تا بتوان محصولی رضایت بخش از زمین برداشت نمود. با شخم عمیق پاییزه، شخم سطحی در بهار و با دیسک و ماله خاک را کاملا نرم نموده، البته اگر زمین کاشت کنجد رسی و سخت نبوده و خاک حاصلخیز و هوموس‎دار باشد عملیاتی که برای کشت جو و گندم انجام می‎شود برای کشت کنجد هم کافی باشد.

مقادیر کودهای مورد نیاز هم شامل 50 کیلوگرم اوره، 100 کیلوگرم فسفات در هکتار قبل از کاشت و 25 کیلوگرم اوره برای هر هکتار به صورت کود سرک در زمانی که ارتفاع گیاه به 20 سانتی متر رسیده است، قابل مصرف می‎باشد. همچنین در صورت نیاز می‎توان کود پتاسه را به مقدار لازم به خاک افزود. با اجرای دیسک دوم در اواخر فروردین که بعد از پاشیدن کود انجام می‎یابد، زمین مربوطه برای کشت آماده می‎گردد.

چون رشد اولیه گیاهچه کنجد کمتر از بسیاری از علف‎های هرز سریع الرشد منطقه می‎باشد، بنابراین ایجاد یک بستر مناسب و عاری از علف‎های هرز برای برخورداری کنجد از رشد مناسب و مطلوب، اهمیت فراوان دارد. ریشه‎های گیاه کنجد نازک و فیبری شکل می‎باشد و به آسانی آسیب پذیر است. برای مبارزه با علف‎های هرز می‎توان از روش‎های مکانیکی، شیمیایی و یا توام استفاده نمود. در کشت بصورت ردیفی نیز می‎توان از ادوات کشاورزی نظیر کولتیواتور نسبت به از بین بردن علف‎های هرز موجود بین خطوط اقدام نمود. علفکش کلروپروفام مناسب‎ترین علفکشی است که بذر علف‎های هرز را با حداقل خسارت به بذر کنجد کنترل می‎کند.

آفات رایج گیاه کنجد شامل آگروتیس یا طوقه‎بر، شته و کرم برگخوار می‎باشد، که در مراحل اولیه یا در طول رشد این نبات ایجاد خسارت می‎نمایند. در این ارتباط لازم است با استفاده از ترکیب سم سوین با سبوس بر اساس توصیه فنی کارشناسان و استفاده از سموم مالاتیون، دیازینون مطابق با مقدار توصیه اقدام به محلول‎پاشی کرد.

شکل 3- آبیاری مزرعه کنجد

برداشت

از آنجا که کپسول‎های گیاه کنجد بطور همزمان و یکنواخت نمی‎رسند. لذا باید بطریق دستی اقدام به برداشت آن نمود. بهترین زمان برداشت زمانی است که رنگ برگ‎ها و کپسول‎ها زرد رنگ شده است و با برداشت مناسب می‎توان تا حد زیادی از ریزش دانه‎ها جلوگیری نمود. برای این کار، ابتدا بوته‎ها را توسط دست برداشت نموده و پس از دسته بندی، بایستی آن‎ها را بصورت برعکس قرار داد تا بعد از گذشت چند روز کاملا خشک شوند.

شکل 4- برداشت دستی کنجد