آشنایی با زراعت بادام زمینی

مشخصات گیاه‌شناسی بادام زمینی

بادام زميني با نام‌هاي انگليسي (Peanut, Groundnu)، و نام علمي (Arachis hypogaea L.) از تيره پروانه آسايان، كه در ايران آن را پسته زميني، بادام كوهي و پسته شامي نيز مي‌نامند. بادام زميني گياهي است بوته‌اي، كوتاه و يك‌ ساله از خانواده نخوديان (Leguminous)، چنانچه ناحيه زير كشت بادام زميني فاقد يخبندان باشد، ظرفيت چند ساله شدن را دارد. دانه بادام زميني از نظر كيفيت روغن و پروتئين بسيار خوب است. ارتفاع بوته‌ها از 15 تا 60 سانتيمتر است. این گیاه مختص مناطق گرمسیری است. در مناطق معتدل و خنك علاوه بر استفاده از ارقام زودرس، تاریخ كاشت نیز طوري تنظیم شود كه به هنگام برداشت با باران‌هاي زودرس اوایل فصل پاییز تلاقي نكند. طول روز اثر چنداني بر بادام زمینی ندارد و در حقيقت از نظر طول روز بي تفاوت است. به نور آفتاب نياز فراوان دارد و در دماي بالا رشد آن مطلوب است. با وجود این، كمتر بودن شدت نور در طول دوران رشد اولیه و گلدهي، تاثیر معكوسي را بر گیاه می‌تواند داشته باشد. از ويژگي خاص بادام زمینی، نه برون زمینی و نه درون زمینی است، بلكه به صورت حد واسط این دو نوع قرار دارد.

بادام زميني داراي ريشه مستقيم و اوليه است. تعداد زيادي گره روي ريشه مي‌باشد كه محل تجمع باكتري‌هاي تثبيت كننده ازت هوا است. بادام زمینی ریشه‌ای عميق همراه با انشعابات جانبی زیادی دارد. قسمت هوايي گياه از يك ساقة اصلي تشكيل شده است كه شاخه‌هاي زيادي از آن منشعب مي‌شوند. ارتفاع بوته حداكثر به 60 سانتيمتر مي‌رسد. اين گياه داراي يك ساقه مركزي كركدار با انشعابات جانبي فراوان است. طول ساقه آن بين 30 تا 80 سانتيمتر است. ساقه آن بستگي به نوع بذر، به دو گونه رونده و ايستا ديده مي‌شود بعد از جوانه‌زدن به جز ساقه اصلي، دو ساقه فرعي نیز از محور لپه‌ها پديد مي‌آيد. شاخه‌های جانبي پديد آمده از محور برگ‌ها به ساقه‌هاي فرعي و يا گل آذين‌ها مي‌انجامد.

برگ اين گياه مركب داراي چهار برگچه و گاهي پنج برگچه است. بـه عبارت ديگر برگ‌ها مركب از دو زوج برگچه تشكيل شده‌اند. برگ‌ها در بادام زميني پنجه‌اي و شامل دو برگچه پوشيده از كرك است. گاهي اوقات برگچه پنجمي در انتهاي يك دمبرگ طويل ديده مي‌شود. برگ‌ها داراي سلول‌هاي اسـفنجي پر از آب بوده و به همين جهت به خشكي مقاوم است.

گل‌ها به رنگ زرد و كوچك بوده و به صورت منفرد و يـا دسـتجات دو الي چهار تايي در زاويه داخلي برگ‌ها ديده مي‌شوند.گل‌ها خود بارور كامل و خودگشن مي‌باشد. گلدهي حدود 1 الي 1.5 ماه پس از سبز شدن آغاز شده و تا دو الي سه ماه ادامه مي‌يابد.

ميوه بادام زميني از نوع نيام ناشكوفا بوده كه در زير خاك تشكيل مي‌شود. در هر نيام كه بـه آن كپسول يا پيله هم مي‌گويند بين 1 تا 3 و به ندرت 5 تا 6 دانه تشكيل مي‌شـود. ميوه بادام زميني به طول تقريبي 4 سانتيمتر است و داراي پوسته شكننده به رنگ خاكستري مايل به زرد مي‌باشد. بر روي پوسـته يك تا سه برجستگي مشاهده مي‌شود كه هر يك محل دانه‌ها را نشان مي‌دهد. دانه بادام زميني تقريبا مانند فندق به رنگ سفيد مايل به زرد بوده ولي تخم مرغي شكل است. پوسته نازكي دانه را پوشانده كه به رنگ قرمز قهـوه‌اي است. ميوه بصورت نيامي ناشكوفا و تقريبا استوانه‌اي شكل رشد مي‌كند. ديواره نيام بصورت مشبك است و در فاصله دانه‌ها فرو رفته مي‌باشد. دانه‌ها هنگام رسيدن غني از روغن هستند. وزن هزار دانه متفاوت است و بين 10 تا 350 گرم است. ارقام زودرس داراي وزن هزار دانه كمتر و ارقام ديررس وزن هـزار دانه بيشتر و اندازه درشت‌تر هستند.

جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی بادام زمینی

شکل1- آشنایی با بوته، برگ، گل و غلاف بادام زمینی

کاشت

در بادام زمینی، دما کلیه در دوره زندگي گیاه نقش مهمي را بازي می‌كند و یکی از عوامل موثر عملكرد محسوب می‌شود. دماي مطلوب براي جوانه‌زنی در حدود، 32 حداقل و 14 حداكثر 45 درجه سانتيگراد است. اگر دما در دوره رشد اولیه‌ی بادام زمینی در حدود 25 درجه سانتيگراد باشد، گیاه از كاشت تا مرحله گلدهی از رشد كمتر و 15-16 درجه سانتيگراد باشد، گیاه این مرحله را تا 3 ماه طول می‌دهد.

بادام زمینی یکی از گياهان مقاوم به PH، خاك است و در محدوده PH 5.7 تا 5.8 عملكرد مناسبي دارد. بادام زمینی نیمه حساس به شوري خاك است. به خاك‌هاي غني و پوك نیاز دارد و خاك‌هاي سنگین و سفت را نمي‌پسندد، زیرا در این خاك‌ها محصول كم، میوه‌های كوچك و در موقع برداشت، چون گل زیادی به میوه می‌چسبد، هزینه برداشت افزايش می‌یابد.

خاك زهكشي شده، سبك، لومي شنی و برخوردار از مواد آلي متوسط به عنوان يك خاك ایده‌آل براي بادام زمینی توصيف شده است. خاك‌های شنی و لومی از خاك‌های رسي مناسب‌تر هستند، زیرا ریشه، پایک و آب باران آسان‌تر در آن نفوذ می‌كنند، میوه نیز به راحتی از درون خاك بیرون کشیده می‌شود. ولی اگر میزان رس خاك‌های، شنی متوسط و زیاد باشد، بسیاری  از غلاف‌ها در حین بیرون آوردن می‌شكنند و در خاك باقي مي‌مانند. در خاك‌های سفت و سنگین نسبت به خاك‌های نرم و پوك وزن هزار دانه نیز كمتر خواهد بود.

اين گياه مخصوص مناطق گرمسير و نيمه گرمسير است و به سـرما حسـاس مي‌باشد. چنانچه در هر مرحله از رشد گياه يخبندان شود صدمات زيادي مي‌بينـد. بـادام زميني در مراحل كاشت، گلدهي و تشكيل پيله نياز به رطوبت كافي دارد. استان‌هـاي گيلان، مازندران، گلستان و خوزستان مناطق مناسب كشت اين زراعت مي‌باشند.

شکل 2- کاشت دستی بادام زمینی

تراكم در تيپ هايي كه قائم هستند نسبت به تيپ‌های خزنده بيشتر است. تراكم در تيپ‌های خزنده در حدود 110000و در تيپ‌های قائم 160-180 هزار بوته در هكتار در نظر گرفته مي‌شود. بذر با پوست و یا بدون پوست و به كمك بذر افشان و یا با دست كشت مي‌گردد. بادام زمینی بهتر است با استفاده از بذر افشان‌هاي مخصوص و یا با ماشین‌های كاشت ذرت كه با صفحات مخصوصي براي بادام زمینی اصلاح شده است، كاشته شود. برای این کار می‌بایست بادام زمینی را پوست كرد.

مقدار بذر مصرفي بسته به نوع سيستم كشت (خطی- كپه‌اي) دارد بطوريكه در كشت خطي 100كيلوگرم و در كشت كپه‌اي 110تـا 120كيلـوگرم در هكتـار مـي‌باشد. زمان دقيق بذر كاري بسته به نوع واريته و موقعيت آب و هوا و وضعيت خاك فرق مي‌كند. در اراضي پست، ديرتر و در اراضي بلندتر زمان كاشـت زودتر مي‌باشد. بادام زميني در كليه نواحي اقليمي ايران به صورت بهاره كشـت مـي‌شود.

داشت

به هنگام خشكي هوا، آبياري به افزايش ميزان محصول بادام زميني مـي‌انجامـد. بطوركلي بادام زميني در خلال فصل رويش به 20 تا 24 اينچ آب براي امكان برداشت حداكثر محصول احتياج دارد كه يا از طريق آب باران و يا آبياري تأمين مي‌شود. در مناطق شمالي بادام زميني به صـورت ديم كاشته شده و عملكرد آن نسبت به جنوب كشور كمتر و در محدوده 2 - 2.5 تـن در هكتار است.

بادام زميني در دوره‌ي رشد اوليه و رسيدن ميوه، در مقايسه بـا مرحلـه گلـدهي، نسبت به كمبود رطوبت، حساسيت كمتري دارد و مصـرف روزانـه آب در ايـن دوره پايين است. نياز به آب در بادام زميني از زمان تشكيل جوانه گل‌ها تا نزديك بـه دو هفته قبل از رسيدگي با افزايش سايه انداز برگ‌ها بيشتر مي‌شود.

حداكثر ميزان آب مورد نياز روزانـه در حـدود 5-6 ميلـيمتـر در روز اسـت. كارايي مصرف آب در بادام زميني برابر 489 گرم آب بـراي توليـد يـك كيلـو مـاده خشك است. بادام زميني به زيادي آبياري و حالت غرقابي خاك فـوق العـاده حسـاس است.

بادام زميني از زمان كاشت (ارديبهشت) تا برداشت (اواسط مرداد) يعني نزديك 4مـاه كـه فعاليت اساسي مي‌كند احتياج حتمي به آب دارد چنانچه ميزان بارندگي در اين مدت 175 تا 125 ميليمتر باشد نياز آبي گياه تأمين مي‌شود. مهمترين زماني كه بادام زمينـي احتياج به آب دارد موقع گل دادن است كه مصادف با اواخر و اوايل تير ماه مي‌باشد.

شکل 3- آبیاری قطره‌ای مزرعه بادام زمینی

زراعت بادام زمینی با عملكرد 1.5-2 تن دانه، 60-75 کیلوگرم نیتروژن،  10-15 کیلوگرم فسفر، 40-50 کیلوگرم پتاس و 40-50 کیلوگرم در هکتار کلسیم از زمین برداشت مي‌كند. اگر کود شیمیایی بیشتری براي محصول قبلي مصرف شده باشد، كود كمتري باید مصرف شود. بادام زمینی از بقولاتي است كه غده‌ها ریزوبیوم بر روی ریشه می‌توانند مقدار قابل توجهي از نیاز گیاه به نيتروژن را تامین كنند. در خاك‌هايي كه بطور طبیعی حاصلخیز نیستند، مصرف نيتروژن در بستر بذر و یا به صورت كود سرك به ميزان كم براي بوته‌هاي جوان، مفید واقع می‌شود. در هر حال، مصرف 30 تا 80 کیلوگرم نیتروژن خالص مناسب به نظر مي‌رسد.

فسفر براي رشد ريشه و مغز بادام زمینی حائز اهميت است. فسفر تعداد، وزن مخصوص و كارايي غده‌ها را به نحو قابل توجهي جهت جذب سایر مواد غذايي، افزايش می‌دهد. این گیاه براي جذب فسفات به رطوبت خاك نیاز دارد و قرار دادن فسفات در محلي كه گیاه به سرعت رشد نکند، داراي اهميت است. نیاز بادام زمینی به فسفات تا حدود زیادی است و به ندرت فسفات موجود در خاك این نیاز را تامین می‌كند. براي زراعت يك هكتار بادام زمینی 30-80 کیلوگرم فسفر به صورت  P₂O₅مورد نیاز است.

شکل 4- مزرعه بادام زمینی

برداشت

برداشت بادام زميني همانند برخي از گياهان ليفي بسيار دشوار مـي‌باشـد. بـازده اين گياه در واحد سطح بيشـتر از ديگـر گياهان زراعي بوده كه بستگي به عوامـل محيطي دارد و در بعضي مواقع عملكـرد
و توليد ناهمگني‌هاي فـراوان و شـگفت انگيزي ديده مي‌شود كه اين امر بيشتر به اختلاف شرايط كاشـت بسـتگي دارد. در زمان رسيدن، رنگ بوتـه غـلاف، شيري متمايل به آجري شده و بايد توجه داشت كه گياه به اندازه كافي رشد كـرده و غلاف‌هايش رشـد خـود را تكميـل و رنگ برگ‌ها از سبزي به زردي از طرف قاعده گياه تغيير كرده باشد.

بادام زميني‌هاي خوشه‌اي يا ايستاده 110-130 روز و انواع رونده 130-150 روز پس از كاشت مي‌رسند. البته برخي از واريته‌ها تا 200 روز نيز زمين را در نقـاط شمالي اشغال مي‌كنند، ولي به طور معمول غلاف بادام زميني 120 تا 150 روز پس از كاشت دانه‌ها به رشد كامل مي‌رسند و زمان برداشت محصول است. اگر محصول را خيلي زود برداشت كنند غلاف‌ها رشد كامل نكـرده انـد و اگـر آنهـا را خيلـي ديـر برداشت كنند غلاف‌ها از ساقه پاره شده و در خاك بـاقي خواهنـد مانـد.

بهترين زمان برداشت محصول وقتي است كه برگ‌ها زرد شده و 1:3 تـا 2 :1 برگ‌ها ريخته شده باشد. به عبارت ديگر زمان برداشت با آثار زردي خفيف برگ‌هـا و بررسي نيام‌ها مشخص مي‌شود. زمان برداشت خيلي مهم است چنانچـه محصـول زود برداشت شود چون دانه نرسيده و قسمت اعظم آن را مواد مايع تشكيل مي‌دهـد دانـه پس از خشك شدن چروكيده مي‌شود و يا اگر در برداشت محصول تـاخير گـردد در جاهائي كه شرايط مناسب و رطوبت خاك زياد است دانه در داخل خاك جوانه‌زده و يا شروع به پوسيدن مي‌كند.

شاخص برداشت بين 5 تا 35 درصد متفاوت اسـت. اگـر هـدف بدسـت آوردن مقدار انرژي بيشتر از تركيبات روغني دانه در مقايسه با ساير قسمت‌هاي گيـاه باشـد، شاخص برداشت بالا مناسب خواهد بود. ميوه‌ها موقعي كه به راحتي از ژينوفر (عضوي كه تخمدان تلقيح يافته را به خاك هدايت مي‌كند) كنده مي‌شوند، آماده‌ي برداشـت هستند. علاوه بر آن پوسته بيضي مانند خود ميوه نيز بايد براحتي از دانـه كنـده شـود. پوسته ميوه به رنگ زرد كاهي است و در آب رنگ خود را حفظ مي‌كند. ميوه رسيده و آماده برداشت در آب، تغيير رنگ نمي‌دهد. ميوه‌هاي نارس در آب رنگ قهـوه‌اي تند به خود مي‌گيرند. در ارقامي كه دوره خواب تكامل يافته دارند، پس از رسـيدگي 60-70 درصد از ميوه‌ها، برداشت شروع مي‌شود.

در سطوح كوچك نحوه برداشت با بيل يا دست انجام مي‌گيرد. بدين طريق كه بوته را با بيل در مي‌آورنـد و در زراعـت‌هـاي بزرگ در برداشت محصول از ماشـين‌هـاي مخصوص استفاده مي‌شود. پس از برداشت محصول را حداكثر 24 ساعت در گرمخانـه يا آفتاب خشك مي‌كنند (در آفتاب دو روز کافی است).

در سطوح بـزرگ برداشـت بصـورت مكانيزه انجام مي‌شود. ابتـدا قسـمت‌هـاي هوائي را با علفـزن (مـوور) قطـع كـرده و سپس با دستگاهي مشابه دسـتگاه برداشـت سيب زميني و در صورت عدم دسترسـي بـا دستگاه معمولي بادام‌هـا را خـارج كـرده و بصورت رديفي روي زمين قرار مي‌دهند.

در حال حاضر در كشورهاي مختلف برداشت بادام زميني با استفاده ماشين‌هـاي مخصوصي انجام مي‌شود. اين ماشين برداشت مي‌تواند بوته را درست از زير قسمت غلاف‌ها بردارد. سپس بوته را الك كرده تا تنها دانه‌ها باقي بمانند. پس از آن دانـه از پوست جدا مي‌شوند. بوته‌هاي برداشت شده را برای چند روز در هواي آزاد خشـك می‌كنند سپس مابقي محصول را بعد از جدا كردن پيله‌هـا بـه مصـرف دام‌هـا مـي‌رسانند. اخيرا در كشور چين ماشين برداشت بادام زميني ساخته شده كه كار برداشـت بادام زميني را بسيار آسان نموده است.

شکل 5- برداشت دستی بادام زمینی