مشخصات گیاه‌شناسی کَرچَک
گیاه کَرچَک با نام علمی (Ricinus communis L.) از خانواده (Euphorbiaceae) گیاهی یک تا چند ساله (كَرچَك گياهي است اغلب يك ساله، ولي در نقاط مرطوب و يا زمين‌هاي كشاورزي تحت آبياري مداوم بـه صورت چندين ساله نيز وجود دارد)، با بوته‌هاي بلند و ايستاده ارتفاع 1 تا 4 متر بدون کُرک و به رنگ سبز تا قرمز است كه ريشه‌هايي ضخيم و عميق دارد. ساقه‌هاي كَرچَك با بزرگ شدن گياه بحالت توخالي و پوك در مي‌آيند. برگ‌هاي ارقام زراعي كَرچَك داراي رنگ سبز تيره ولي ارقام زينتي داراي رنگ قرمز هستند. گل‌هايش در انتهاي ساقه بصورت مجزا يعني گل‌هاي ماده در بالا و گل‌هاي نر در پائين ظاهر مي‌گردند. ميوه كَرچَك داراي 3 حفره است كه هر حفره حاوي يك عدد دانه مي‌باشد. ميوه آن پوشيده از خارهاي نرم و دانه‌هاي آن لوبيايي و داراي خطوط تيره و پر چرب است. رنگ دانه‌ها از زرد نخودي روشن تا تيره متغيّر است و بر روي آنها خطوط رنگارنگي ديده مي‌شوند. دانه‌ها به شكل تخم مرغي يا بيضوي و تا اندازه‌اي پهن هستند كه در انتهاي آنها يك برآمدگي وجود دارد. غالب ميوه‌ها كه بشكل كپسول هستند، در موقع رسيدگي با 3 شكاف باز مي‌شوند و دانه‌ها به خارج پراكنده مي‌گردند.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی کَرچَک
|
نام فارسی
|
کَرچَک، بیدانجیر، خروع
|
|
نام انگلیسی
|
Ricinus, Castor bean
|
|
نام علمی
|
Ricinus communis
|
|
خانواده
|
فرفیون
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و دانه گیاه کَرچَک
کاشت
کَرچَک در فصل رشد برای فراهم آوردن بیشترین بازدهی به گرمای نسبتا زیاد، یعنی 26-20 درجه سانتیگراد همراه با رطوبت کم نیاز دارد. روزهای بلند، روشن و آفتابی تابستان مناسب‌ترین ایام است و روزهای ابری صرف نظر از دما، سبب کاهش بازدهی می‌شود اين گياه نسبت به سرماي اوايل بهار بسيار حساس است. كَرچَك را در معمولا در اواخر اسفند مي‌كارند وليكن بايد تاريخ كاشت آن را با تأخير انتخاب نمود تا سرماي بهاره به آن صدمه‌اي وارد نسازد. كَرچَك به خاك‌هاي متوسط بافت (لومی) و آب فراوان و منظم احتياج دارد. تکثیر کَرچَک از طریق بذر است. کَرچَک خاکهای با PH 5 تا 6.5 را ترجیح می‌دهد، اما می‌تواند حتی PH 2 را نیز تحمل نماید ولی زمین‌های شور برای رشد آن مناسب نیستند .اصولاً دانه کَرچَک را در زمین زراعت آماده، حاصلخیز و آب و هوای مناسب به نحوی می‌کارند که در امتداد خطوطی معین، ۲ تا ۳ بذر آن در هر حفره با در نظر گرفتن فواصلی بین حفره‌ها در عمق کم خاک جای داده شوند. فواصل كاشت كَرچَك را به دليل بزرگي بوته‌هايش بيشتر از ساير گياهان زراعي انتخاب مي‌كنند آنچنانكه فواصل رديف‌ها را 70-60 سانتيمتر و روي خطوط را 40-30 سانتيمتر در نظر می‌گیرند. كَرچَك از جمله گياهان وجيني و نيازمند مراقبت‌هاي وجين و سله شكني است.
شکل 2- مزرعه کَرچَک
داشت
مقدار نیاز آبی در کَرچَک به رقم، مرحله رشدی، زمان آبیاری و شرایط اقلیمی بستگی دارد. کَرچَک پابلند در برابر خشکی مقاوم است و با بارندگی بسیار کم، بذر تولید می‌کند اما هیبریدهای پاکوتاه یا یک ساله برای تولید حداکثر محصول نیاز به رطوبت کافی دارند. مجموع نیاز آبی کَرچَک 40 تا 250 میلی‌لیتر متغیر است. گیاه کَرچَک در مجموع به 8 مرحله آبیاری با عمق 50 میلی‌متر درخاک‌های شنی نیاز دارد.
میزان مصرف کود برحسب نوع خاک، واریته مورد کاشت می‌تواند حدود 100 تا 120کیلوگرم در هکتار نیتروژن 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار فسفر و 50 کیلوگرم در هکتار پتاسیم باشد، که فسفر را همراه با شخم در بستر بذر و نیتروژن بصورت سرک یک سوم در بستر بذر و بقیه در دو نوبت به صورت سرک داده می‌شود و بهتر است آخرین سرک 20 تا 30روز پس از ظهور اولین خوشه در گیاه باشد پاشیدن کود به صورت نواری و در زیر بذر نیز می‌تواند به نفوذ بیشتر ریشه در خاک کمک نماید.
برداشت
سخت‌ترین مرحله زراعت کَرچَک، برداشت و پوست کردن آن است. برداشت بذرها در زمانی است که میوه‌ها کاملا خشک شده‌اند. برداشت دیرهنگام به دلیل ریزش بذور در اثر باز شدن میوه‌ها سبب ضرر اقتصادی خواهد شد. عمکرد بذر یک تا دو تن در هکتار می‌باشد. در سطوح کم کَرچَک با دست برداشت می‌شود، خوشه‌ها را بریده و در آفتاب خرمن می‌کنند تا کپسول‌ها خشک شوند و در نقاط مرطوب نیاز به خشک کُن یا گرمای مصنوعی دارند تا پوست کردن براحتي انجام پذیرد.
تمام اجزای گیاه کَرچَک سمی هستند، به خصوص دانه‌ها که بسیار سمی هستند. این گیاه زیبا با دانه‌های لوبیای شکل در صورت بلعیده شدن می‌تواند کشنده باشد.
شکل 3- برداشت دانه‌های کَرچَک