مشخصات گیاهشناسی چغندرقند
چغندرقند نسبت به شرايط مختلـف محيطـي داراي سازگاري به نسبت بالايي است. نسبت به سرما، گرما، شوري و خشكي تحمل خوبي دارد. با اين حال براي رسيدن به بيشينه عملكرد، لازم است كه براي آن همانند ديگرگياهان زراعي بهترين شرايط رشد فراهم شود.
چغندرقند گياهي سرمادوست بوده و دماي پايه براي رشد آن حدود 4 درجه سلسيوس است. دماي مناسب براي جوانهزدن بذر چغندرقند بين 15 تا 20 درجه سلسيوس است. اما براي رسيدن به چنين دمايي و كشت در آن شرايط، لازم است تلاش شود كه مدت زيادي از فصل رويش از دست نرود و چنين امكاني در عمل وجود ندارد. بنابراين هنگامي كه دماي ميانگين روزانه به 4 تا 5 درجه سلسيوس رسيد، ميتوان نسبت به كشت بذر اقدام كرد. هواي خنك دراز مدت در اوايل دوره رشد براي چغندرقند مطلوب نبوده و رشد ريشه را به تأخير مياندازد. به طوركلي، ميانگين دماي شبانه روزي 15 تا 25 درجه سلسيوس براي رشد رويشي و توسعه ريشه مناسب ميباشد. ميانگين دماي شبانه روزي بيش از 28 درجه سلسيوس براي رشد چغندرقند نامطلوب بوده و بيشترين رشد چغندرقند در ميانگين دماي شبانه روزي 20 تا 23 درجه سلسيوس به دست ميآيد، ولي در صورت كفايت رطوبت خاك، دماهاي بيشينه 35 تا 40 درجه سلسيوس را به خوبي تحمل ميكند. چغندرقند گياهي روز بلند بوده و به نور زيادي براي رشد و تجمع قند در ريشه نياز دارد. وجود نور كافي در اواخر دوره رشد، موجب زياد شدن ذخيره قند و افزايش خواص كيفي چغندرقند مي‌شود. بدين منظور بايد فاصله بهينه بوتهها و تراكم مطلوب آنها را در كشتزار مورد توجه قرار داده و ضمن كوشش در جهت حفظ سلامت برگها، نسبت به كنترل سريع علفهاي هرز نيز اقدام شود.
با اينكه چغندرقند به خشكي به نسبت مقاوم است، اما دستيابي به يك عملكرد بالا، مستلزم وجود رطوبت كافي و برنامهريزي دقيق آبياري است. كل آب مورد نياز چغندرقند در طول دوره رشد در مناطق مختلف كشور را بين 7300 تا 13600 متر مكعب در هكتار برآورد كردهاند. كشت ديم موفق چغندرقند به دست كم 500 ميلي‌متر آب (جمع ذخيره رطوبتي و باران در فصل رشد با توزيع مناسب) نياز دارد.
جدول 1- مشخصات گیاهشناسی چغندرقند
|
نام فارسی
|
چغندرقند
|
|
نام انگلیسی
|
Sugar beet
|
|
نام علمی
|
Beta vulgaris
|
|
خانواده
|
كنوپودياسه
|
شکل 1- مزرعه چغندرقند
کاشت
تاريخ كاشت به عنوان يكي از مهمترين عاملهاي زراعي توليد به شمار ميرود و محققان باور دارند كه براي استفاده مطلوب از عاملهاي محيطي مانند تشعشع، گرما، آب و نيز نهادههاي زراعي يافتن بهترين تاريخ كاشت هر گياه زراعي با توجه به شرايط محيطي ضروري است. چغندرقند از گياهاني است كه اگر در نخستين فرصت ممكن كشت شود، ميتواند زودتر به سطح برگ مطلوب رسيده و بهتر از تشعشع خورشيدي استفاده كند و در نهايت افزايش عملكرد را به همراه داشته باشد. به طوركلي تأخير در كشت چغندرقند عملكرد آن را كاهش ميدهد. چغندرقند بايد در نخستين فرصت ممكن در بهار كشت و تأخير در كشت به طور قابل توجهي عملكرد را كاهش ميدهد. افزايش عملكرد در اثر يك روز زود كاشتن چغندرقند در ماه فروردين در ايران حدود 376 كيلوگرم ريشه در هكتار در روز بوده است.
دماي محيط از ديگر عاملهاي موثر بر انتخاب تاريخ كاشت است زيرا بر جوانه‌زني بذر اثر ميگذارد. در شرايط كشت بهاره، سرما به عنوان عامل محدودكننده جوانه‌زني و استقرار گياه بوده و خطر ساقه رفتن چغندرقند (بولتينگ)، از موانع كشت زود هنگام اين گياه است. اما توليد ارقام متحمل به ساقه روي ميتواند در برطرف كردن اين مشكل موثر باشد. با اين وجود يكي از عاملهاي تعيين كننده تاريخ كاشت در مناطقي كه طي بهار احتمال كم شدن دماي شب به زير صفر وجود دارد، آسيب مستقيم يخزدگي بر روي گياهچه چغندرقند است. لذا در شرايط ايران يكي از مهمترين عاملهاي محدودكننده براي كشت زود هنگام، عامل يخزدگي در مرحله گياهچه ميباشد.
ميزان بذر مورد نياز در روشهاي مختلف كاشت، رقم بذر و شرايط خاك و آب و هواي منطقه، متفاوت است. در زراعت سنتي حدود 20 تا 25 كيلوگرم ودر زراعت رديفي 8 تا 12 كيلوگرم بذر چند جوانهاي در هر هكتار نياز داريد. در صورت استفاده از بذرهاي تك جوانهاي، ميزان بذر مورد نياز شما، 2-3 كيلوگرم خواهد بود. عمق كاشت اهميت ويژهاي براي موفقيت در جوانه‌زني مطلوب و همزماني بيرون آمدن جوانهها از خاك، دارد. با افزايش عمق كشت ميزان جوانه‌زني كاهش مي‌يابد. عمق كشت با توجه به اندازه بذر، چگونگي تهيه بستر و شرايط رطوبت خاك متفاوت است. در آماده سازي مناسب بستر، عمق كاشت حدود 3.5-2 سانتي‌متر است. عمق كاشت در بهترين ارقام و با توان جوانه‌زني بالا نيز نبايد عميقتر از 3.8 سانتيمتري خاك باشد. تراكم مناسب در زراعت چغندرقند حدود نه تا دوازده بوته در مترمربع و يا به عبارتي 90 تا 120 هزار بوته در هكتار در هنگام برداشت نهايي ميباشد. تراكم كمتر از اين شمار باعث رشد يكنواخت ريشهها و كاهش قابليت استحصال قند و هدررفت نهادههاي مصرفي مي‌شود و تراكم بيشتر سبب افزايش رقابت درون گونهاي (بين بوتههاي چغندرقند) و توليد ريشههاي كوچكتر، افزايش نسبت اندام هوايي به ريشه و كاهش عملكرد مي‌شود. شمار بوته در واحد سطح تابع فاصله بين خطوط كاشت و بين بوتهها بر روي خط است. با ايجاد فاصله رديف 50 سانتي‌متر و فاصله بوته 15 تا 20 سانتي‌متر ميتوان به تراكم حدود 90 تا 120 هزار بوته در هكتار در هنگام برداشت نهائي دست يافت.
شکل 2- تراکم و فاصله بین بوتههای چقندرقند
داشت
بنابر تحقيقات انجام شـده براي نياز خالص آب آبيـاري گياهـان زراعـي مختلـف در شرايط آب و هـوايي كـشور، بـراي دسـتيابي بـه ظرفيـت و تـوان عملكـرد، چغندرقنـد آب آبياري بيشتري نسبت به بسياري از گياهان زراعي يك ساله نياز دارد. بـه طـور ميانگين نياز خالص آب آبياري برای چغندرقند حدود 9100 متر مكعـب در هكتـار است.
مديريت علفهاي هرز: در اوايل رشد چغندرقنـد اگـر در كـشتزار علـف هـرزي ديـده مي‌شود همراه با تنك كردن، آنها را وجين كنيد. بـا ايـن عمـل ضـمن اينكـه موجـب رشـد چغندرقند شدهايد، مجالي به رشد علفهاي هرز نميدهيد، همينطور از امكان توليد بذر و افزایش دوباره علفهاي هرز جلوگيري كردهايد.
برداشت
هنگاميكه عيار قند و درجه خلوص شربت ريشه به بيـشينه ميـزان برسـد، زمـان مناسـب برداشت چغندرقند اسـت. در دوره اوليـه رشـد چغندرقنـد، بـرگهـا بطـور كلـي بـزرگ ميشوند و وزن آنها از وزن ريشه نيز تجاوز ميكند در اواخر مرداد ماه و اوايـل شـهريورماه وزن برگها به بيشينه خود ميرسد. سپس برگهاي بيروني به تدريج زرد شده و ميريزيند. بطورمعمول هنگامي چغندرقند رسيده كامل و آماده برداشت شود وزن ريـشه نزديـك بـه دو برابر وزن برگها مي‌شود، تعيين تاريخ برداشت بـه ميـزان رسـيدگي چغندرقنـد، آغـاز عمليات بهره برداري كارخانههاي قند، و آب و هواي منطقه بستگي دارد. در زراعت بهـاره، چنانچه كشت بهنگام انجام شود ميتوان چغندر قند را در اوايل پاييز برداشـت كـرد. فاصـله كاشت تا برداشت چغندرقند، برحسب رقم 150 تا 270 روز اسـت. برداشـت بايـد هنگـامي انجام شود كه وزن ريشه و درصد قند به بيشينه ميزان رسيده باشد. بـراي برداشـت بـه زمـان آغاز كار كارخانجات قند محلي توجه داشته باشيد و از سويي تا هنگامي كـه درجـه دمـاي محيط كشت بيشتر از 4 درجه سلسيوس باشد رشد چغندرقنـد از نظـر افـزايش وزن ريـشه و ميزان درصد قند ادامه دارد. در مناطق گرمسير در دماي 40 درجه سلسيوس و بالاتر رشـد و ذخيرهسازي قند به كمترين ميزان ميرسد.
در كشت بهاره، برداشت چغندرقند، در فصل پاييز پيش از سـرماي زمـستان بايـد انجـام شود. دوره برداشت از اوايل مهر تا آذرماه ميتواند ادامه داشـته باشـد . در كـشت پـاييزه در مناطق گرمسير برداشت از فروردين تا خرداد ماه انجام مي‌شود.
شکل 3- برداشت چغندرقند