مشخصات گیاه‌شناسی روناس
روناس با نام علمی (Rubia tinctorum) از خانواده (Rubiaceae)، گیاهی علفي یک ساله و چندساله پایا به ارتفاع 50 تا 150 سانتيمتر، برگ‌ها متقابل و در هر حلقه 4 تا 6 برگ وجود دارد. برگ‌هاي آن بیضوي دراز و نوک تیز است و با آنکه به ظاهر مجتمع به تعداد 6 تایي در طول ساقه دیده مي‌شوند، با این وجود بیش از 2 تاي آن‌ها برگ نیست و بقیه استیپول به ظاهر برگ مانند هستند. برگ و ساقه کرکدار است. ساقه بعضي ارقام بالا رونده و ساقه روناس علفي و حالت خزنده دارد و در سطح زمین گسترده مي‌شود. ساقه خشن این گیاه، چهار گوش و پوشیده از خارهایي کوچک و قلاب مانندي است که به این وسیله به تکیه گاه‌ها اتصال پیدا مي‌کند. این خارها در کناره‌هاي برگ و رگبرگ میاني نیز دیده مي‌شوند. ارتفاع بوته روناس گاهي تا 1.5 متر هم مي‌رسد.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی روناس
|
نام فارسی
|
روناس
|
|
نام انگلیسی
|
Rubia
|
|
نام علمی
|
Rubia tinctorum
|
|
خانواده
|
Rubiaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل، میوه و ریشه گیاه روناس
کاشت
روناس در بیشتر نقاط دنیا یافت مي‌شود و حساسیت چنداني به شرایط اقلیمي ندارد ولي بیشتر در مناطق گرمسیر و معتدل کشت مي‌شود و کیفیت و مقدار ریشه تولیدي روناس در مناطق گرمسیر بیشتر و بهتر از مناطق سردسیر است. دامنه انتشار آن، نواحي غربي ایران، اراک، اطراف دماوند، تبریز، یزد، اردکان، خوي، دیلمان و ارومیه گزارش شده است.
روناس به خاک عمیق و سبک (رسي، شني) احتیاج دارد و در این نوع خاک ریشه بیشتري تولید مي‌کند. محصول روناس به دست آمده از زمین‌هاي آهکي با pH قلیایی، داراي رنگ مرغوبتري است.
تاریخ کاشت بذر روناس بستگي به اقلیم و شرایط آب و هوایي هر منطقه دارد و معمولاً از اسفند تا اواخر فروردین ماه یا لغایت نیمه دوم اردیبهشت ماه است. زمان کشت ریشه روناس از مهر تا اسفند ماه است. کشت روناس بیشتر به وسیله بذر معمول است. پس از آماده سازي زمین را آبیاري کرده و بعد از گاو رو شدن بذر را بصورت ردیفي مي‌کارند. میزان بذر مصرفي بین 100 تا 400 کیلوگرم است. ریشه تر مورد نیاز در هر هکتار جهت کاشت بین 3 تا 5 تن است. هر مقدار زمین رسي و سخت‌تر باشد میزان مصرف بذر و ریشه نیز بیشتر است. تکثیر روناس در زمین‌هایي که براي اولین بار کشت مي‌شوند بیشتر بوسیله ریشه انجام مي‌شود.
در بهار بذر را بصورت کپه‌اي به فاصله 20 تا 25 سانتي متر و در فاصله دو ردیف 40 سانتيمتر مي‌کارند. عمق کاشت 3 تا 5 سانتيمتر و داخل هر حفره حدود 20 تا 25 عدد بذر ریخته و با ماسه بادي مخلوط می‌کنند و سپس با کود حیواني رسیده روي آن را مي‌پوشانند چون از هر بذر روناس یک ریشه روییده مي‌شود به همین دلیل در هر حفره 20 تا 25 عدد بذر مي‌ریزند تا تعداد ریشه بیشتري تولید شود. کشت تعداد زیاد بذر روناس به دلیل جوانه‌زني کم آن است.
شکل 2- مزرعه روناس
در قلمه ریشه از ریشه‌هایي که داراي جوانه است استفاده مي‌شود. کشاورزان خبره در حین برداشت این قلمه‌ها آن‌ها را جدا مي‌کنند تا در زمیني که بدین منظور آماده کرده‌اند کشت کنند. قلمه‌ها را ميتوان بلافاصله پس از برداشت در زمین اصلي کاشت و یا در زیر خاک نگهداري کرد تا در اسفند کشت شود. در این روش در زمیني که آماده شده است شیارهایي به عمق 10 تا 15 سانتي متر ایجاد کرده و قلمه‌ها را در این شیارها کنار هم قرار مي‌دهند و روي آن را با خاک نرم یا ماسه بادي مي‌پوشانند و آبیاري مي‌کنند. میزان مصرف قلمه ریشه بین 5 تا 7 تن است. فاصله بین دو ردیف 40 سانتیمتر و دور آبیاري هر 12 روز یک مرتبه و در زمستان ماهي یک مرتبه است.
داشت
پس از کاشت بذر بلافاصله زمین آبیاري مي‌شود و پس از 4 تا 6 روز آبیاري دوم انجام مي‌شود. سپس 12 روز یک مرتبه آبیاري ادامه مي‌یابد تا گیاه جوانه‌زده و سبز شود. که معمولاً 3 هفته ( 20-25روز) طول مي‌کشد. در بعضي مناطق پس از سبز شدن بذر نیز یک آبیاري سبک انجام مي‌دهند، به طوري که آب روي جوانه انتهایي تازه روییده شده را نگیرد و پس از سبز شدن به مدت 45 روز آبیاري روناس را قطع مي‌کنند تا ریشه بتواند به عمق خاک نفوذ کند و بعد از 45 روز آبیاري بر مدار 12 روز یک مرتبه ادامه مي‌یابد. در زمستان دور آبیاري طولاني‌تر مي‌شود و با توجه به شرایط اقلیمي و جوي معمولاً در زمستان ماهي یک مرتبه آبیاري انجام مي‌شود.
روناس در هر هکتار حدود 40 تا 50 تن کود دامي پوسیده و 300 تا 400 کیلوگرم کود فسفات نیاز دارد که باید قبل از شخم زدن در پاییز به زمین داده شود. کود اوره به عنوان کود سرک در هر هکتار بین 50 تا 150 کیلوگرم مصرف مي‌شود. ریشه روناس خاصیت تثبیت ازت هوا را داراست و در کشت بعد از این محصول احتیاج به کود اوره نیست.
برداشت
ریشه روناس را در پائیز سال سوم یا چهارم پس از کف بر کردن ساقه‌ها و برگ‌هاي تازه با بیل‌هاي مخصوص روناس کني برداشت مي‌کنند. عرض این بیل‌ها 12 سانتيمتر و طول آن 50 سانتيمتر است. ضمناً بهتر است روناس را در 3 یا 4سالگي برداشت کرد زیرا ریشه‌ها به اصطلاح خوب رنگ انداخته و ميتوان رنگ بیشتر و مرغوبتري استخراج کرد. براي برداشت ریشه توسط بیل‌هاي مخصوص زمین را شخم عمیق زده تا ریشه‌ها از خاک بیرون آیند. سپس توسط کارگر ریشه را از سطح خاک جمع‌آوري مي‌کنند. در موقع برداشت ریشه‌هاي سالم و مرغوب را برای کشت مجدد انتخاب مي‌کنند.
میزان محصول ریشه تر روناس بین 15 تا 20 تن در هکتار است که 10 تا 12 درصد آن رنگ است میزان تولید محصول 3 تا 4 ساله بیشتر از دو ساله است. بطور متوسط عملکرد روناس سه ساله بین 10 تا 15 تن ریشه خشک است. مقدار تولید روناس دو ساله نصف محصول ریشه 3 و 4 ساله است بنابراین، برداشت روناس دو ساله مقرون به صرفه نیست.
ریشه‌ها را بعد از برداشت به مدت 15 روز در هواي آزاد و در مقابل نور آفتاب قرار مي‌دهند تا رطوبت خود را از دست دهند و کاملا خشک شوند. پس از خشک شدن ریشه‌ها به انبار حمل مي‌شود سپس آن را به آسیاب‌هاي مخصوص روناس سائي مي‌فرستند تا بصورت پودر در آید.
شکل 3- برداشت ریشه روناس