توصیه کودی فسفر برای گندم

علایم ظاهري کمبود عنصر فسفر در گندم

کمبود فسفر: مشخص‌ترین نشانه کمبود فسفر در مراحل اولیه رشد رویشی گندم، کاهش توانایی رشد و تعداد پنجه است. گیاهان مبتلا به کمبود فسفر به رنگ سبز تیره و برگ‌هاي مسن در نوك و لبه‌ها به رنگ ارغوانی مایل به قرمز تغییر رنگ می‌یابند. کلروز از نوك برگ پیر شروع شده و به طرف قاعده برگ گسترش می‌یابد، ولی قاعده برگ مانند سایر قسمت‌هاي گیاه سبز تیره باقی می‌ماند. برگ‌هاي گندم مبتلا بـه کمبود فسـفر دچار پیچیدگی شده و بعضی اوقات برگ‌هاي پیر، به دور برگ‌هاي جوان‌تر پیچ می‌خورند. گیاهان کوتاه مانده و ارتفاع بوته‌ها کاهش می‌یابند. کمبود فسفر، سبب تأخیر و نامنظمی در رسیدگی دانه و تولید خوشه‌هاي کوچک می‌شود.

شکل 1- مقایسه مزرعه گندمی که (با و بدون) فسفر تغذیه شده است.

توصیه مصرف کودهای فسفره

کمبود فسفر در گندم می‌تواند به علت پایین بودن فسفر بومی خاك و یا کوددهی کم فسفر باشد. pH پایین (در خاك‌هاي اسیدي) و یا pH بالا (در خاك‌هاي قلیایی و آهکی) ، خاك سرد و خاك خشک جذب فسفر را کاهش می‌دهد. کمبود فسفر در مراحل اولیه رشد گندم پتانسیل عملکرد را به شدت کم می‌کند. مراحل اولیه رشد حدود 5 تا 6 هفته اول می‌باشد و توصیه بر این است که فسفر کافی در این مرحله در اختیار ریشه گیاه قرار گیرد. حدود 15 درصد از کل فسفر جذب شده توسط گندم در دو هفته اول رشد گندم جذب می‌شود. این مقدار کم است ولی تأثیر زیادي در دستیابی به عملکرد مطلوب دارد. میزان فسفر ذخیره شده در خاك بیشتر در مراحل بعدي رشد گندم مورد استفاده قرار می‌گیرند و کمبود فسفر در انتهاي رشد تأثیر کمی روي تولید محصول گندم دارد. پنجه‌هاي کافی و قوي نقش اساسی در افزایش تولید گندم دارند و فسفر نقش بارزي در تولید پنجه‌هاي قوي بازي می‌کند.

حرکت فسفر در خاك کند می‌باشد. قسمت زیادي از کود فسفري مصرفی در سـطح خاك باقیمانده و ممکن است در خاك تثبیت شود. این امر، کارایی کود فسفري را کاهش می‌دهد. کارایی نسبی کود فسفري بستگی به pH خاك، مقدار و شکل فسفر در خاك، مقدار، روش و زمان مصرف کود و نیاز خاص ارقام گندم دارد. pH خاك از مهمترین عوامل حلالیت و فراهمی فسفر در خاك می‌باشد. براي افزایش کارایی مصرف کود فسفري نکات زیر می‌باید مدنظر قرار گیرد:

1. مصرف کود فسفري به صورت نواري به ویژه در خاك‌هاي اسیدي و قلیایی
2. استفاده از ارقام کارآمد
3. مصرف سایر عناصر غذایی به مقدار کافی
4. کنترل علف‌هاي هرز
5. مصرف کافی آب
6. کنترل فرسایش داخل مزرعه

حدود 10 تا 30 درصد فسفر مصرف شده، جذب گیاه گندم می‌شود و باقیمانده آن به صورت غیرقابل جذب در می‌آید. بنابراین کودهاي فسفري داراي اثرات باقیمانده براي کشت محصول بعدي می‌باشند. در سیستم‌هاي تناوب زراعی گندم-ذرت-گندم، در صورتی که براي کشت اول گندم و کشت دوم ذرت کود فسفري به مقدار کافی بر اساس آزمون خاك مصرف شده باشد، کشت سوم گندم به کود فسفري کمتري نیازمند بوده بـه عبارت دیگر کاربرد کود فسفري در کشت‌هاي قبلی نیاز فسفر گندم را تأمین می‌نماید. در برخی موارد مصرف بیش از حد کودهاي فسفري و به دنبال آن، جذب بیش از حد نیاز فسفر توسط بعضی از گیاهان موجب کاهش تولید می‌گردد. چنین اثرهایی ممکن است به این دلیل باشد که فسفات سرعت جذب و انتقال بعضی از عناصر غذایی کم مصرف مانند روي، آهن و مس را کاهش می‌دهد.

نوع کود فسفره قابل استفاده برای گندم

از انواع مهم کودهاي فسفري مصرفی متداول در کشور، دي آمونیوم فسـفات (با 46 درصد P₂O₅) و سوپر فسفات تریپل (با 46 درصد P₂O₅) می‌باشد. کود سوپر فسفات ساده (با 16-20 درصد P₂O₅) نیز از جمله کودهاي فسفري است که ظرفیت مناسبی براي تولید آن در کشور وجود دارد. کودهاي فسفري با حلالیت بالا وجود دارد که براي کاربرد به صورت کودآبیاري مناسب می‌باشند. مزیت استفاده از این کودها، کاربرد آسان آن‌ها در مرحله تشکیل پنجه همزمان با حداکثر نیاز گیاه به فسـفر می‌باشد. کاربرد کودهاي میکروگرانول فسفري نیز در حال گسترش می‌باشد و براي زراعت گندم قابل توصیه است. همچنین بجاي سوپر فسفات تریپل براي تأمین فسفر مورد نیاز گندم می‌تـوان از کود میکروبی فسفاته گرانوله به مقدار معادل استفاده کرد.

مقدار مصرف کودهاي فسفره

مقدار کاربرد کودهاي فسفري بسته به نوع، زمان و روش مصرف متفاوت است. آزمون خاك براي توصیه مصرف کودهاي فسفري توصیه می‌شود. حد بحرانی فسفر در خاك 15 میلی‌گرم در کیلوگرم در نظر گرفته می‌شود. به عبارت دیگر احتمال پاسخ گندم به مصرف کودهاي فسفري هنگامی که در خاك مقدار فسفر قابل استفاده کمتر از 15باشد، افزایش می‌یابد.

در جدول‌هاي (1 تا 4) مقدار کود سوپرفسفات تریپل براي دستیابی به عملکردهاي مورد انتظار آورده شده است. مقدار کود توصیه شده براي کاربرد به روش پخش سطحی می‌باشد. در صورتی که کود با دستگاه کودکار-بذرکار و به صورت نواري مصرف گردد مقدار توصیه به یک‌دوم تا دوسوم مقادیر ارائه شده در جدول‌هاي زیر کاهش می‌یابد. مقدار مصرف کودهاي میکروگرانول فسفري که همراه با کاشت بذر درست در کنار بذر مصرف می‌شوند مقدار 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار توصیه می‌گردد. مبناي توصیه مصرف خاکی فسفر، آزمون خاك می‌باشد. در مواردي که این امکان فراهم نباشد براي توصیه مقدار کاربرد کودهاي فسفري با توجه به سابقه کاشت، عملکرد مورد انتظار، میزان برداشت فسفر توسط گندم از خاك می‌بایست به کارشناس تغذیه گیاهی آشنا با شرایط خاکی منطقه مراجعه شود.

جدول 1- توصیه مصرف دي آمونیوم فسفات یا سوپرفسفات تریپل براي خاك‌هاي کمتر از 5 میلی‌گرم در کیلوگرم فسفر قابل استفاده (کیلوگرم در هکتار)

جدول 2- توصیه مصرف دي آمونیوم فسفات یا سوپرفسفات تریپل براي خاك‌هاي حاوي 5-10 میلی‌گرم در کیلوگرم فسفر قابل استفاده (کیلوگرم در هکتار)

جدول 3- وصیه مصرف دي آمونیوم فسفات یا سوپرفسفات تریپل براي خاك‌هاي حاوي 10-12 میلی‌گرم در کیلوگرم فسفر قابل استفاده (کیلوگرم در هکتار)

جدول 4- وصیه مصرف دي آمونیوم فسفات یا سوپرفسفات تریپل براي خاك‌هاي حاوي 12-15 میلی‌گرم در کیلوگرم فسفر قابل استفاده (کیلوگرم در هکتار)

زمان و نحوه مصرف کودهاي فسفره

توصیه بر این است که تمام کود فسفري قبل از کاشت گندم و یا همزمان با کاشت بذر مصرف گردد. مصرف فسفر در این دوره تأثیر زیادي بر روي تعداد پنجه و توسعه سیستم ریشه‌اي دارد. به دلیل تثبیت فسفر در خاك و عدم تحرك آن در مقایسه با کودهاي نیتروژنی بهتر است کود فسفري با دستگاه بذرکار-کودکار، در زیربذر به فاصله 5 تا 10 سانتیمتر قرار گیرد. در کل مصرف کودهاي فسفري به صورت نواري (شکل 2) نسبت به روش دست پاش و یا پخش سطحی از اولویت بیشتري برخوردار است، ضمن اینکه مقدار کود مصرف شده به 75 تا 50 درصد مقدار محاسبه شده براي پخش سطحی کاهش می‌یابد. این میزان بستگی به مقدار فسفر قابل استفاده خاك دارد. در مقادیر خیلی کم تا کم فسفر در خاك کاربرد نواري نسبت به پخش سطحی ارجحیت دارد و سبب کاهش 50 درصدي مقدار توصیه کود به روش پخش سطحی می‌گردد. در مقادیر متوسط تا بالاي فسفر تفاوت چندانی بین دو روش در کاربرد کود توصیه شده وجود ندارد. چنانچه این روش به دلیل عدم وجود تجهیزات کافی عملی نباشد میتوان کود فسفري را در سطح خاك پخش کرده و با دیسک یا دندانه در عمـق خاك قرار داد. در صورت کاربرد کود همزمان با بذر (روش جایگذاري) می‌بایست دقت شود که میزان مصرف از 60 کیلوگرم در هکتار بیشتر نباشد.

  شکل 2- کاربرد نواری کودهای فسفری قبل از کاشت گندم

در زمان داشت گندم می‌توان از منابع دیگري از کودهاي فسفري محلول در آب استفاده نمود. این منابع می‌توانند همراه با آب آبیاري (کودآبیاري) و یا محلولپاشی استفاده شـوند. بهتـرین مراحل کودآبیـاري گندم در دو مرحله ابتداي رشد رویشی گندم (آب سوم) و یا اواخر پنجه‌زنی و اواسط ساقه‌دهی می‌باشد. در این مراحل در مجمـوع 5 تا 10 کیلوگرم از کودهاي محلول در آب حاوي فسفر زیاد به صورت کودآبیاري و همچنین در همین مراحل رشد استفاده از منابع کودي که حاوي مقادیر زیادي فسـفر می‌باشند به صورت محلولپاشی 5-2.5 کیلوگرم در هکتار توصیه می‌گردد.

از کودهاي میکروگرانول فسفري می‌توان در ردیف کاشت بذر استفاده کرد. این روش کاربرد به نام پاپ-آپ مشهور است. به این صورت که دستگاه بذرکار همزمان با کاشت بذر در ردیف کشت، کود را نیز در همان ردیف درست کنار بذر جایگذاري می‌کند. این روش با روش کاربرد نواري که کود با فاصله از بذر (در زیر و کنار بذر) قرار می‌گیرد متفاوت است. مقدار مصرف کود در این روش به دلیل احتمال سوختگی براي گیاهچه کمتر از روش‌هاي دیگر مصرف کودهاي فسفري در خاك است.