عوامل غیرماشینی تأثیرگذار بر میزان خسارت مکانیکی به سیب‌زمینی
در این بخش به عوامل غیرماشینی که در زمان برداشت بر میزان خسارت به سیب‌زمینی تأثیر می‌گذارند پرداخته می‌شود. رقم سیب‌زمینی، انتخاب زمین، نوع خاک، تهیه زمین، کاشت، عناصر غذایی و.. از عوامل غیرماشینی مؤثر بر میزان خسارت به سیب‌زمینی در زمان برداشت می‌باشند.
1-رقم سیب‌زمینی: ارقام سیب‌زمینی از نظر حساسیت به آسیب متفاوت هستند. باید توجه داشت که رقم یکی از چند عامل تأثیرگذار بر کوفتگی می‌باشد و حتی ارقام مقاوم ممکن است تحت تأثیر عوامل دیگر دچار آسیب شوند. مثلاً رقم مارفونا حساس به کوفتگی ولی نسبت به بریدگی نسبتا مقاوم می‌باشد. مشخصات ارقام مانند اندازه غده، شکل و ماده خشک روی حساسیت ارقام به کوفتگی تأثیر می‌گذارند. ولیکن در خیلی مواقع نیاز مصرف کننده و بازار انتخاب رقم را محدود می‌کند. مثلا ارقامی که غده‌های درشت‌تری تولید می‌کنند بازار پسندتر هستند در صورتی که این ارقام آسیب پذیرتر هستند.
توجه: وقتی رقمی حساس به آسیب شناخته شده است هدف باید حذف عوامل دیگری باشد که ممکن است به غده‌ها خسارت برسانند. این مسئله در خصوص بازاری که نیاز به غده‌های درشت‌تر دارند نیز صدق می‌کند زیرا غده‌های درشت‌تر بیشتر مستعد آسیب هستند. همچنین غده‌های بیضی شکل (تخم مرغی) نیز حساس‌تر به صدمه دیدن هستند. غده‌های گرد کمتر دچار کوفتگی در حین برداشت ماشینی می‌شوند.
2- انتخاب زمین: سیب‌زمینی می‌بایست در زمین مناسب کشت شود. موارد زیر در انتخاب زمین می‌بایست مورد توجه قرار بگیرد:
- شکل و اندازه مزرعه: مزارع با شکل نامنظم که باعث می‌شوند دستگاه سیب‌زمینی کن بیشتر دور بزند خسارت وارده به غده‌ها افزایش می‌یابد.
- شیب زمین: در زمین‌های شیب‌دار (به خصوص با شیب جانبی) برداشت سیب زمینی و جداسازی خاک و کلوخه از غده‌ها مشکل بوده و در نتیجه صدمات وارده به غده‌ها افزایش می‌یابد.
- سابقه مزرعه: مشخصاتی مانند نوع خاک، عمق خاک، تراکم خاک، کمبود عناصر غذایی و مشکلات علف‌های هرز در شناسایی سطوح مشکل‌دار کمک می‌کنند. همچنین اگر در مزرعه قبلا سیب‌زمینی کشت شده بررسی شود آیا خسارت به سیب‌زمینی اتفاق افتاده است.
- مقدار سنگ موجود در خاک: از نظر اندازه و تیزی
-بافت خاک
- دسترسی به مسیرهای داخل و خارج زمین برای حمل و نقل سیب‌زمینی
توجه: از مزرعه ای که قبلا سیب‌زمینی کاشته شده است تحقیق شود آیا خسارتی به سیب‌زمینی اتفاق افتاده است. همچنین این امر به جمع‌آوری اطلاعات در مورد عواملی که باعث خسارت به سیب‌زمینی می‌شود کمک می‌کند.
سیب‌زمینی بیشتر خسارت می‌بینند:
-در مزارعی که دورزدن‌های ممتد تراکتور و ماشین اتفاق می‌افتد.
-مزارعی که کودهای حیوانی و عناصر غذایی به طرز مناسب استفاده نشده باشد و در نتیجه رسیدن محصول را به تأخیر انداخته و بنابراین بر روی تاریخ برداشت تأثیر بگذارد.
-در مزارعی که کودهای پوسیده نشده استفاده شده باشد که می‌تواند به عنوان یک عامل تخریب عمل کند.
- در مزارعی که مقدار سنگ به خصوص سنگ‌های ریز زیاد است و نتوان آن را با دستگاه سنگ جمع کن خارج نمود.
- در مزارعی که دارای خاک های متفاوت از نظر بافت، رطوبت، تراکم و ... باشند.
3-نوع خاک: نوع خاک یکی از عوامل مؤثر بر آسیب پذیری غده‌های سیب‌زمینی می‌باشد.
برای ارزیابی نوع خاک موارد زیر در نظر گرفته شود:
-چه تعداد عملیات برای تهیه زمین جهت کاشت سیب زمینی نیاز است.
- اختلاف در نوع خاک بر عمق کاشت تأثیر می‌گذارد و نهایتا بر خسارت وارده به غده‌ها مؤثر است.
-ظرفیت نگهداری رطوبت خاک
توجه: تا جایی که امکان دارد از کاشت ارقام حساس به آسیب در خاک‌های شنی اجتناب شود.
سیب‌زمینی بیش تر خسارت می‌بیند:
-عملیات تهیه زمین منجر به فشردگی خاک یا تولید کلوخه شود.
-وقتی عمق کاشت متفاوت است و کارکرد سیب‌زمینی کن ثابت نباشد.
-وقتی سیب‌زمینی در خاکی رشد می‌کند که دچار تنش رطوبتی می‌باشد.
-هنگامی که خاک روی ماشین برداشت سیب‌زمینی نمی‌ماند مانند خاک‌های شنی به خصوص وقتی خاک خشک و یا دارای سنگریزه زیادی باشد.
4-چیدمان مزرعه: شکل، اندازه و شیب بر چیدمان تأثیر دارد. برنامه ریزی صحیح چیدمان مزرعه در کاهش کوفتگی غده‌ها مؤثر است.
توجه:
-ردیف‌ها و پشته‌ها: ردیف‌ها و پشته‌ها در خط راست باشند. اگر خطوط کشت دارای انحنا باشند در زمان برداشت توسط تیغه‌ها غده‌ها بریده شده و یا توسط دیسک‌های سیب‌زمینی کن دچار آسیب می‌شوند. همچنین در زمان دیگر عملیات داشت مانند سمپاشی و سرزنی به سیب‌زمینی آسیب می‌رسد.
-شیب زمین: تلاش شود از کاشت سیب‌زمینی روی شیب‌های جانبی ممانعت بعمل آید.
شکل1-آماده سازی زمین جهت کاشت سیب‌زمینی
-مسیرهای عبور چرخ تراکتور یا چرخ ویلمو: برای کاهش تردد تراکتور از ادواتی با عرض کار بیشتر استفاده شود.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند:
-ردیف‌های انحنادار
-خطوط عبور چرخ تراکتور
5-تهیه زمین: خاک می‌بایست تا عمق 20 سانتی‌متر عاری از کلوخه بزرگ، سنگ و فشردگی باشد.
وقتی خاک خیلی رطوبت داشته باشد عملیات تهیه زمین منجر به فشردگی و ایجاد کلوخه می‌کند در این حالت تهیه زمین را باید یک یا دو روز به تأخیر انداخت (تا زمین گاورو شود) تا با این مشکلات مواجه نشد.
توجه:
عرض پشته‌ها صحیح باشند. اگر عرض پشته باریک باشد تیغه سیب‌زمینی کن مقداری از خاک داخل ردیف (که توسط عبور چرخ متراکم شده) را برداشت می‌کند. که ممکن است به سیب‌زمینی‌ها صدمه وارد شود.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر خسارت می‌بینند:
- وقتی خاک، کلوخه‌ای شده یا دارای سنگ‌های زیادی باشد.
- جایی که خاک فشرده شده باشد.
-جایی که تهیه زمین ضعیفی انجام شده است.
6-کاشت: فصل، مکان، نوع خاک و تهیه زمین روی شرایط کاشت، توسعه گیاه و رسیدگی آن تأثیر می‌گذارد. عرض یکنواخت پشته و عمق کاشت از عوامل مؤثر در زمان برداشت هستند که بر میزان خسارت تأثیر می‌گذارد.
توجه:
-کارنده بازرسی شود تا غده درست در مرکز پشته کاشته شود.
-مطمئن شوید تا واحد کارنده کلوخه و سنگ را از محل عبور چرخ روی پشته‌ها قرار ندهد.
-کارنده را دائما برای عمق یکنواخت کاشت و فاصله یکسان بین غده‌ها بررسی نمایید.
- مراقبت نمایید که واحد پشته‌سازی باعث فشردگی خاک و ایجاد کلوخه نشود.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر خسارت می‌بینند:
-غده‌ها خارج از مرکز پشته و در عمق غیر یکسان کاشته شوند.
7-عناصر غذایی
نیتروژن (N)
نیتروژن روی رسیدگی و ماده خشک سیب‌زمینی تأثیر می‌گذارد. کود نیتروزن را باید با توجه به رقم و دوره رشد استفاده کرد. تحقیقات نشان داده است که استفاده 240 کیلوگرم کود نیتروژن در هکتار باعث کاهش آسیب به محصولات می‌شود ولی باید توجه داشت که این مقدار در خیلی از محصولات زیاد است و باید از روش‌های دیگر باعث کاهش صدمات شد.
توجه: مصرف بیشتر کود نیتروزن رسیدگی را به تأخیر می‌اندازد و در نتیجه زمان برداشت دیرتر شده و احتمال کاهش دمای خاک وجود دارد.
پتاس (P)
مصرف کود پتاس باعث کاهش کوفتگی می‌شود. بهترین توصیه آزمایش خاک هر 3 تا 5 سال می‌باشد.
8-آبیاری: گیاهانی که دچار تنش آبی می‌شوند بیشتر مستعد کوفتگی هستند در نتیجه آبیاری صحیح به کم شدن کوفتگی کمک می‌کند.
مقدار رطوبت خاک می‌تواند در جذب عناصر غذایی توسط گیاه مؤثر باشد. در خاک خشک جذب عناصر توسط گیاه کُند می‌شود. نسبت عناصر نیتروژن- پتاس بر مقدار کوفتگی مؤثر است.
اگر خاک در زمان برداشت خشک باشد باعث افزایش صدمات به سیب‌زمینی می‌شود. همچنین اگر خاک قبل از برداشت رطوبت زیادی داشته باشد باعث می‌شود غده‌ها پوست نگیرند و در نتیچه مستعد پارگی می‌شوند. خاک‌های اشباع از آب باعث پوسیدگی و گسترش بیماری‌ها می‌شوند.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر دچار آسیب می‌شوند:
-اگر دچار تنش خشکی قرار بگیرند.
9-رسیدن محصول و ماده خشک
توجه: محصول می‌بایست توسط شرایط زیر برای رسیدگی مناسب قبل از برداشت مدیریت شود:
-زمان کاشت
- استقرار یکنواخت گیاه
-استفاده صحیح از کود
-ارزیابی ماده خشک قبل از برداشت
سیب‌زمینی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند:
- غده‌ها پیر باشند.
- ماده خشک بیشتر باشد.
شکل2-سرزن سیب‌زمینی
10-حذف اندام (ساقه) هوایی سیب‌زمینی: هرچه مقدار اندام هوایی که وارد سیب‌زمینی کن می‌شود کمتر باشد صدمات به سیب‌زمینی کاهش می‌یابد. غده‌ها وقتی توسط غلطک‌ها یا جداکننده ها از ساقه‌ها جدا می‌شوند آسیب می‌بینند به خصوص هنگامی که غده‌ها به صورت محکم به استولون‌ها چسبیده باشند. ساقه‌های هوایی در زمان برداشت باید کاملا خشک شوند تا غده‌ها به راحتی از استولون‌ها جدا شوند.
خردکردن اندام هوایی با دستگاه سرزن و یا خشک کردن با مواد شیمیایی به عنوان بخشی از فرایند خشک کردن و حذف اندام هوایی دو تا سه هفته قبل از برداشت به منظور رسیدن یکنواخت غده‌ها انجام می‌شود. همچنین این کار به پوست‌گیری، کنترل بهتر بیماری‌ها و ذخیره‌سازی کمک می‌کند دستگاه سرزن اندام هوایی را خردکرده و در بین پشته‌ها پخش می‌کند و از این نظر نسبت به روش خشک کردن با مواد شیمیایی برتری دارد.
توجه:
- مطمئن شوید که اندام هوایی به خوبی خشک شده باشند تا غده‌ها از استولون‌ها به راحتی جدا شوند و نیز غده‌ها پوست بگیرند.
- حجم اندام هوایی وارده شده به سیب‌زمینی کن حداقل مقدار را داشته باشد.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند:
- وقتی مقدار زیادی از اندام‌های هوایی وارد ماشین برداشت شوند.
-خشک‌کردن ضعیف باشد و استولون‌ها به غده‌ها چسبیده باشند.
11-رطوبت خاک: رطوبت خاک در زمان برداشت یک عامل شناخته شده و تأثیرگذار بر میزان کوفتگی سیب زمینی می‌باشد. خاک خیلی خشک یا خیلی مرطوب در زمان برداشت چالش برانگیز می‌باشد. در خاک خیلی خشک، خاک کافی به غده‌ها نمی‌چسبد تا عایقی بین واحد جداکننده و غده‌ها باشد. در خاک خیلی مرطوب، به تمیزکردن اضافی برای جداکردن کلوخه‌ها از سیب‌زمینی نیاز خواهد بود که در نتیجه میزان آسیب به سیب زمینی افزایش می‌یابد.
توجه:
-اگر خاک خیلی خشک است، یک آبیاری اضافی سبک عملیات برداشت را آسان می‌کند.
-تنظیمات سیب‌زمینی کن بر اساس شرایط خاک بررسی شود.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند:
-در شرایطی که خاک خشک باشد و خاک مناسبی از نظر مقدار روی سَرندها قرار نداشته باشد.
- در خاک‌های خیلی مرطوب که نیاز به ارتعاش و جداسازی زیاد است.
12-دما: دمای پایین غده و خاک و برداشت زودهنگام در صبح یا اواخر فصل حساسیت به آسیب دیدن را افزایش می‌دهد. دمای مناسب غده‌ها برای برداشت 10 درجه سانتی‌گراد می‌باشد.
تحقیقات نشان داده است که دما روی خواص فیزیکی سیب زمینی اثر می‌گذارد. برداشت سیب‌زمینی در دمای پایین باعث کوفتگی بیشتر سیب‌زمینی و تخریب بافت آن می‌شود. دمای خاک ممکن است در نقاط مختلف خاک با توجه به نوع خاک و رطوبت آن تغییر کند. دمای خاک یک عامل مهم در برنامه ریزی برداشت می‌باشد.
توجه: ترجیحا زمانی که دمای خاک و غده بالای 10 درجه سانتی‌گراد بود برداشت انجام شود.
سیب‌زمینی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند:
-برداشت در دماهای پایین به خصوص در اوایل صبح یا انتهای فصل رشد.
-برداشت در دمای کمتر از 10 درجه سانتی‌گراد
13-ذخیره سازی: طول دوره ذخیره‌سازی و دما بر سن بیولوژی غده تأثیر می‌گذارد. با افزایش دوره ذخیره سازی، دیواره‌های سلولی غده‌ها شروع به ضعیف شدن کرده و همچنین رطوبت کم می‌شود در نتیجه آسیب پذیری افزایش می‌یابد. بنابراین در محیط انبار می‌بایست از ایجاد فشار به غده‌ها جلوگیری کرد (ارتفاع قرارگیری غده‌ها روی هم بیشتر از 4 متر نباشد) و رطوبت مورد نیاز را تأمین کرد.
عوامل ماشینی تأثیرگذار بر میزان خسارت مکانیکی به سیب‌زمینی در این بخش عوامل ماشینی که بر میزان خسارت به سیب زمینی تأثیر می‌گذارند توضیح داده می‌شود. سیب‌زمینی کن‌های ردیفی مجهز به زنجیر نقاله از ماشین‌های متداول برداشت سیب‌زمینی در ایران هستد.
وظایف اصلی سیب‌زمینی کن عبارتند از:
-برداشت محصول
-جداسازی خاک از سیب‌زمینی
-جداسازی کلوخه از سیب‌زمینی
-جداسازی اندام (ساقه) هوایی از سیب‌زمینی
تنظیمات سیب‌زمینی کن
1-غلطک‌های پیش فشار: برخی مدل‌های سیب‌زمینی کن برای افزایش کیفیت کار مجهز به غلطک‌های پیش فشار هستند. وظیفه اصلی غلطک‌های پیش فشار هدایت تیغه‌ها به زیر غده‌ها (نفوذ بهتر تیغه‌ها به درون خاک)، جریان یکنواخت محصول و خاک به داخل دستگاه و تنظیم عمق کار تیغه‌ها می‌باشد. مطمئن شوید که این غلطک‌ها تراز باشند. فشار بیش از حد روی این غلطک‌ها باعث آسیب به غده‌های سطحی می‌شوند. همچنین در برخی از خاک‌ها باعث ریختن غده‌ها به کناره شده و توسط دیسک‌ها بریده می‌شوند. غلطک‌ها باید روی ردیف را لمس کنند تا به تغذیه یکنواخت به داخل ماشین کمک کنند.
2-تیغه: عمق تیغه باید طوری باشد که اجازه دهد تمام غده‌های سیب‌زمینی بدون بریده شدن برداشت شوند. عمق کار بیشتر باعث می‌شود که حجم بیشتری خاک وارد دستگاه شود که نیاز به تمیزکردن بیشتری خواهد بود همچنین سنگ بیشتری جمع می‌شود. تیغه‌ها طوری تنظیم شوند تا تمام غده‌ها بدون بریده شدن برداشت شده و خاک اضافی هم برداشت نشود. تحقیقات نشان داده است برای این که حداکثر مقدار غده‌های سیب‌زمینی با حداقل آسیب به آن‌ها برداشت شوند عمق کار تیغه سیب‌زمینی کن در حدود 22 سانتی‌متر باشد.
اگر عمق تیغه خیلی کم باشد کوفتگی غده‌ها زیاد می‌شود به دلیل این که تنها غده‌ها بر روی شبکه جداکننده (سَرند) قرار می‌گیرند و خاکی که به عنوان عایق مابین سرنده‌ها و غده‌ها می‌بایست قرار بگیرد محدود می‌شود. تنظیم مناسب تیغه باعث برداشت تمیز با جریان یکنواخت محصول به داخل شبکه جداکننده می‌شود.
3-دیسک‌ها (پیش برها): دیسک‌ها بررسی شوند که پهنا و در زاویه مناسب تنظیم شده باشند. اگر عرض بین دیسک‌ها زیاد باشد باعث می‌شود یک مقدار خاک اضافی از داخل ردیف‌ها وارد دستگاه شود. همچنین اگر عرض بین دیسک‌ها کم باشد باعث برش خاک روی ردیف شده و در نتیجه غده‌ها بریده می‌شوند.
4-سَرندها (زنجیر نقاله): وظیفه اصلی سرندها جدا سازی خاک و کلوخه از غده‌های سیب‌زمینی می‌باشد. سرعت سَرندها بستگی به عملکرد سیب‌زمینی و حجم خاک دارد. سرعت سرندها باید نسبت به سرعت تراکتور تنظیم شود. سرعت باید به گونه‌ای باشد که سیب‌زمینی به سمت عقب دستگاه حرکت کرده نباید به سمت جلوی دستگاه برگردند و نیز از جمع شدن خاک و غده روی سرندها ممانعت بعمل آید.
-تا جایی که امکان دارد از لرزاننده استفاده نشود.
-تمام میله‌ها دارای روکش لاستیکی باشند.
-غده‌ها در صورت برگشت (به جلوی دستگاه) آسیب می‌بینند.
5-لرزاننده: لرزاننده باید به سیستم جداکننده کمک کند. همچنین لرزاننده نباید باعث بالا و پایین پریدن غده‌ها بر روی سیستم جداکننده شود.
توجه: لرزاننده تا حد امکان در کمترین مقدار نوسانش تنظیم شود.