اهمیت درختان میوه
درختان میوه معتدله متعلق به تیره گل‌سرخیان بوده و مهمترین آن‌ها درختان میوه دانه‌دار (سیب، گلابی و به) و هسته‌دار (زردآلو، هلو، آلو، بادام و گیلاس) هستند. این درختان سهم و نقش مهمی در تغذیه و سلامت انسان دارند. نیمی از کل میوه‌های معتدله جهان در کشورهای چین، ترکیه، آمریکا، برزیل، ایتالیا و اسپانیا تولید می‌شوند. بر اساس آمار فائو در سال 1398، ایران در بین کشورهای تولید کننده درختان میوه معتدله دنیا، مقام چهارم تولید زردآلو، آلو و گیلاس، مقام سوم تولید آلو و مقام ششم تولید هلو و مقام یازدهم تولید سیب را دارد.
ویروس‌های درختان میوه
ویروس‌های زیادی در سراسر جهان، درختان میوه دانه‌دار و هسته‌دار را آلوده می‌کنند، ولی با وجود گستردگی و خسارت‌زایی بالا، توجه چندانی به آن‌ها نمی‌شود. ويروس‌هاي درختان ميوه به سبب انتشار از طريق اندام‌هاي تكثيري اهميت دارند. بيماري‌هاي ناشي از اين عوامل، گاهي علایم اختصاصي مشخصی ايجاد مي‌كنند؛ اما در بيشتر موارد، علایم خفيف و غيراختصاصي است. برخی از این ویروس‌ها در برخی از میزبان‌ها بدون علایم مشخص هستند و آلودگی به ویروس در این گیاهان با کاهش اندازه پهنک برگ، رشد گیاه، تعداد، اندازه و کیفیت میوه، باعث ایجاد خسارت در گیاه و کاهش محصول می‌شود. با این حال، برخی از این ویروس‌ها در برخی از ارقام گیاهی حساس علایم مشخصی ایجاد می‌کنند که این علایم در برگ به صورت بدشکلی، پیچیدگی، لکه‌ای شدن، لوله‌ای شدن، ظهور نقاط بافت مرده و نقوش رنگی غیرمعمول و در میوه به صورت بدشکلی، لکه حلقوی و ظهور نقوش خطی، آشکار می‌شود. مطالعات نشان داده كه آلودگي درختان به ويروس‌هاي نهفته بطور چشمگیری عملكرد درخت را كاهش مي‌دهد. از بين اين گروه از ويروس‌ها، ويروس لكه سبزرد سيب (Apple Chlorotic Leaf spot Virus) يكي از ويروس‌هاي مهم درخت سيب و ساير درختان ميوه در لكه سبزرد سيب جهان است. این ویروس اولین بار در سال 1388 از ایران گزارش شد.
ويروس لكه سبزرد برگ سيب (ACLSV)
ويروس لكه سبزرد برگ سيب (ACLSV) یکی از ويروس‌های مهم و شایع درختان میوه دانه‌دار و هسته‌دار است و بیشتر گونه‌هاي درختان ميوه از قبيل گلابي، آلو، گيلاس، زردآلو و تعداد زيادي از رقم‌های تجاري سيب را آلوده مي‌كند. میزان آلودگي درختان میوه به اين ویروس گاهي به 80 تا 100 درصد می‌رسد که باعث کاهش عملکرد درخت تا چهل درصد می‌شود.
بررسی‌هایی که در مناطق مهم کشت سیب در کشور انجام شده نشان می‌دهد که میزان آلودگی باغ‌های سیب استان اصفهان به این ویروس سی درصد، آلودگی باغ‌های سیب استان آذربایجان غربی 17 درصد، آلودگی باغ‌های سیب استان تهران 14 درصد و آلودگی باغ‌های سیب استان آذربایجان شرقی به این ویروس 11 درصد است. در بررسی دیگر، این ویروس روی گلابی و بِه، به ترتیب در استان‌های گیلان و فارس گزارش شده است. بررسی‌های صورت گرفته در نهالستان‌های درختان میوه دانه‌دار استان اصفهان نیز آلودگی 8.33 درصدی نهالستان‌های مطالعه شده را نشان داده که میزان آلودگی انواع نهال‌های بِه، گلابی و سیب به ترتیب2.63 ،1.7 و 3.82 بوده است. آلودگی 9.8 درصدی باغ‌های سیب کردستان و آذربایجان شرقی نیز بر اساس روش‌های مولکولی (آزمون واکنش زنجیرهای پلیمراز) به این ویروس گزارش شده است.
ویروس لکه سبزرد برگ سیب در بیشتر ارقام تجاری درختان میوه دانه‌دار مثل سیب، گلابی و به علایم مشخصی ایجاد نمی‌کند، ولی در درختان سیبی که روی پایه‌های خاص از جمله پایه Maruba Kaido پیوند شده‌اند، بیماری شدیدی ایجاد می‌کند. علایمی که این ویروس روی ارقام حساس سیب به وجود می‌آورد شامل لكه برگي كلروتيك، بدشكلي برگ، حلقه‌هاي كلروتيك، نقوش خطي، كاهش اندازه برگ و كوتولگي می‌شود.
شکل 1- لكه برگي كلروتيك، بدشكلي برگ، كاهش اندازه برگ و كوتولگي بر روی رقم حساس سیب (گیاه آزمایشی) آلوده شده با ویروس لکه سبزرد برگ سیب
در برخی از گونه‌های درختان میوه هسته‌دار از قبیل هلو، شلیل و زردآلو، آلودگی به این ویروس علایم مشخصی ندارد؛ اما در بعضی از گونه‌ها، آلودگی با نشانه‌هایی خاص ظاهر می‌شود. در این گروه از درختان، علایم روی برگ، میوه و تنه آشکار می‌شود. شدت این علایم بستگی به رقم گیاه و سویه ویروس دارد و نشانه‌های آلودگی، بیشتر خود را به صورت شکاف چوب، بدشکلی شدید میوه، کاهش عملکرد و ناسازگاری پیوند و نکروز جوانه ظاهر می‌کند. علایم ایجاد شده روی هلو به شکل ساقه آبله دروغین همراه با ایجاد شکاف روی پوست درخت، ایجاد نقوش سبزرد روی برگ و میوه و جارویی شدن سرشاخه‌ها است که باعث ناسازگاری پایه و پیوندک می‌شود. این آلودگی ویروسی در زردآلو نیز لکه‌های جوشی شکل روی برگ و میوه ایجاد می‌کند.
آلودگی همزمان درخت به این ویروس و سایر ویروس‌های آلوده‌کننده درختان دانه‌دار یا هسته‌دار باعث شدید شدن علایم می‌شود. سویه‌های مختلف ویروس لکه سبزرد برگ سیب از نظر بیماری‌زایی تنوع بالایی دارند. مهمترین روش انتقال این ویروس از طریق پیوند مواد تکثیری آلوده روی درختان سالم بوده، همچنین در شرایط گلخانه‌ای نیز به برخی از گیاهان محک (آزمایشی) با روش مكانيكي انتقال‌پذیر است؛ انتقال ویروس با ناقل حشره‌ای، انتقال از طریق بذر یا انتقال از طریق دانه گرده تاكنون دیده نشده است. ویروس لکه سبزرد برگ سیب به سبب گستردگی آن در تمام مناطق جهان و همچنین به سبب ايجاد ناسازگاري پايه و پيوندك در برخي از درختان میوه هسته‌دار اهميت اقتصادي زیادی دارد.
شکل2- علایم موزاییک روی برگ‌های هلوی آلوده به ویروس لکه سبزرد برگ سیب
روش‌های تشخیص ویروس لکه سبزرد برگ سیب
تشخیص زودهنگام ویروس لکه سبزرد برگ سیب در مواد تکثیری گیاهی، همانند سایر ویروس‌های درختان میوه، پیش‌نیاز کنترل بیماری ایجاد شده بر اثر این ویروس است. از طرف دیگر، دسترسی به روش‌های تشخیصی حساس و دقیق از موارد لازم برای صدور گواهی سلامت مواد تکثیری گیاهی و دستیابی به مواد تکثیری بدون آلودگی است.
روش‌های تشخیص این ویروس با استفاده از سه روش تشخیص بیولوژیکی، سرولوژیکی و مولکولی است:
-تشخیص بیولوژیک با بررسی علائم روی میزبان‌های طبیعی و یا علایم ایجاد شده روی گیاهان محک، مانند گونه‌های گیاه کنوپودیومپس از مایه‌زنی به روش مکانیکی با عصاره گیاه آلوده انجام می‌شود.
- روش الیزا (ELISA) یکی از روش‌های تشخیص سرولوژیک است که در این روش واکنش آنتی‌ژن- آنتی‌بادی به صورت واکنش رنگی (رنگ زرد) در چاهک‌های پلیت الیزا مشاهده می‌شود و با نمایان شدن رنگ زرد وجود ویروس در نمونه بررسی شده تایید می‌شود. این روش برای تشخیص ویروس لکه سبزرد برگ سیب در درختان میوه روش مناسبی است.
- روش‌های تشخیصی مولکولی حساس‌تر و اختصاصی‌تر بوده و مناسب‌ترین روش تشخیص مولکولی برای ویروس لکه سبزرد برگ سیب واکنش زنجیرهای پلیمراز (PCR) است که براساس آن، بخشی از ترادف اسید نوکلئیک ویروس تکثیر می‌شود. ژنوم این ویروس از نوع آران‌ای است و قبل از انجام پی‌سی‌آر، نیاز به تبدیل آران‌ای به دی‌ان‌ای است؛ بنابراین، واکنش زنجیرهای پلیمراز به روش نسخه‌برداری معکوس (PCR-RT) معمولا برای شناسایی ویروس لکه سبزرد برگ سیب به کار می‌رود. اگرچه روش‌های تشخیص مولکولی دقت تشخیص بالاتری داشته و مقادیر کم ویروس را نیز ردیابی می‌کنند، ولی روش الیزا روشی معمول، معتبر و مقرون به صرفه برای غربالگری گسترده گیاهان است.
روش‌های مدیریت ویروس لکه سبزرد برگ سیب
راهبرد کنترل ویروس لکه سبزرد برگ سیب به شرح زیر است:
- جلوگیری از ورود ویروس به مناطق غیرآلوده با اعمال روش‌های قرنطینه داخلی سازمان حفظ نباتات کشور
- جلوگیری از ورود و استقرار ویروس به باغ‌های تازه تاسیس با استفاده از نهال‌های دارای گواهی سلامت از موسسه تحقیقات ثبت و گواهی نهال و بذر
-حذف درختان آلوده در باغ‌ها یا نهالستان‌ها
-کاربرد مواد تکثیری گیاهی سالم در تولید نهال و استفاده از پایه بدون ویروس برای پیشگیری از شیوع این بیماری و تهیه پیوندک از منابع سالم گزینی شده
-تولید نهال‌های بدون ویروس با استفاده از روش‌های مختلف حذف ویروس از مواد گیاهی تکثیری از جمله گرما درمانی و کشت بافت. در این روش،کشت آزمایشگاهی بخش‌هاي بدون ویروس گياه، که غالبا اين بخش‌ها در مريستم‌هاي اوليه گياه متمرکز هستند، در محیط کشت انجام می‌شود. برای افزایش کارایی این روش قبل از کشت مریستم، مواد گیاهی با گرما درمانی تیمار می‌شوند.