علف‌هرز روغنواش
روغنواش بعد از نشاکاری و پس از غرقاب مزارع به‌سرعت رشد نموده و در دوره زمانی حدود 10 هفته‌ای به بذر می‌رود. با زهکشی مزارع برنج جهت برداشت، اندام‌های هوایی آن خشک شده و از بین می‌روند. بارندگی‌های فصلی و یا آبیاری مجدد مزارع پس از برداشت به‌منظور راتون‌زایی برنج رویش مجدد روغنواش در برخی مزارع آلوده را موجب می‌شود. روغنواش دارای یک سیستم گسترده از ریزوم‌ها در زیر خاک و برگ‌های شناور یا غرقاب در آب می‌باشد. این جنس جزو 10 علف‌هرز مهم آبزی در دنیا است. گونه‌های دیگری همانند P. crispus ، Potamogeton pectinatus L. و Potamogeton distinctus A.Benn به‌عنوان علف‌های هرز شالیزار از ژاپن، آمریکا و بوتان و به‌عنوان یک علف‌هرز همه‌جازی از اروپا و آسیا گزارش شده‌اند.
در گذشته کرت‌های شالیزاری، کوچکتر و دارای زهکش طبیعی بودند. تسطیح اراضی و ایجاد کرت‌های بزرگتر و استفاده از ماشین‌آلات سنگین در خاکورزی و برداشت، سبب تشکیل لایه غیرقابل نفوذ شده و قابلیت زهکشی طبیعی در مزارع برنج به‌شدت کاهش پیدا کرده است. این شرایط با حفظ طولانی مدت رطوبت به تکثیر و بقاء علف‌های هرز رطوبت‌پسند و آبدوست مانند روغنواش کمک می‌کند. روغنواش به غرقاب متحمل بوده و ایجاد غرقاب دایم موجب تحریک رشد و افزایش زیست توده این علف‌هرز در مزارع برنج می‌شود. بهطورکلی فقدان روش‌های پیشگیری به‌همراه گسترش مکانیزاسیون و استفاده از روتیواتور که سبب خرد شدن ریزوم‌های علف‌هرز به قطعات کوچکتر در هنگام خاکورزی می‌شود، در افزایش جمعیت روغنواش نقش مهمی دارند. آلودگی کانال‌های آبیاری به روغنواش موجب می‌شود تا علی‌رغم کنترل کامل این علف‌هرز در مزارع شالیزاری، آلودگی مجدد مزارع از طریق آب‌های آلوده اتفاق افتد. علاوه بر این، ادوات کشاورزی آلوده، به پراکنش بیشتر این علف‌هرز کمک می‌کنند. تحقیقات نشان داده است که میزان خسارت روغنواش به‌شدت به تغذیه وابسته بوده و هرگونه محدودیت دسترسی برنج به عناصر غذایی نیتروژن، فسفر و پتاسیم، تشدید خسارت روغنواش را موجب می‌شود. میزان خسارت برنج در رقابت با روغنواش در ایران 12 درصد و در نپال 37 درصد گزارش شده است.
گیاه‌شناسی
روغنواش علف‌هرز تک‌لپه پهن‌برگ، آبزی و از خانواده بارهنگ آبی (Potamogetonaceae) است. برخی منابع این علف‌هرز را بارهنگ‌آبی گره‌دار نامیده‌اند. روغنواش گیاه علفی رونده با برگ‌های شناور یا غوطه‌ور است. برگ‌های شناور تیره‌تر و دارای دمبرگ بلند هستند. برگ‌ها بیضوی یا تخم‌مرغی هستند. برگ‌های غوطه‌ور کم و بیش شفاف، دم‌برگدار، سرنیزه‌ای با لبه‌های کامل یا تقریبا کامل هستند.
شکل1- علف‌هرز روغنواش در شالیزار
زيست‌شناسی
روغنواش دارای سازگاری زیادی به شرایط و تنش‌های محیطی است. در مکان‌های غرقاب دارای رشد سریع است و در صورت تنش آبی به‌سرعت به گل رفته و اندام‌های هوایی آن خشک شده و از بین می‌روند. در صورت غرقاب مجدد، رویش دوباره علف‌هرز از ریزوم‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد. این گیاه در زیستگاه‌های آبی علف‌هرزی دایمی و در شرایط شالیزار علف‌هرزی یک‌ساله با دوره رشد محدود است. با غرقاب کردن مزارع برنج، ظهور گیاهچه‌های آن از حدود یک هفته پس از نشاکاری شروع می‌شود و با زهکشی مزارع جهت برداشت، اندام‌های هوایی آن خشک شده و از بین می‌روند. روغنواش دارای تیپ رشدی رونده بوده و دارای کمتر از 15 سانتی‌متر ارتفاع می‌باشد. ریزوم‌های آن متناسب با عمق آب با طول بیش از یک متر نیز مشاهده شده است. دمبرگ‌ها نیز متناسب با عمق آب کوتاه یا بلند هستند.
ریزوم‌های زیرزمینی روغنواش به رنگ سفید و دارای بافت گوشتی نرم و سست هستند. این ریزوم‌ها دارای گره‌های متعدد می‌باشند و هنگام وجین دستی پاره شده و قسمتی از آن در خاک باقی می‌ماند. بنابراین از یک هفته پس از انجام وجین دستی، مزارع وجین شده، دوباره با این علف‌هرز پوشیده می‌شوند.
جوانه زیرزمینی زمستانگذران روغنواش توریون نام دارد. علاوه بر خانواده نیز توریون‌های و انبانی روغنواش، برخی از گونه‌های گیاهی آبزی همانند پرطاووسی زمستانگذران تولید می‌کنند. توریون معمولا در واکنش به شرایط نامساعد مانند کاهش طول روز یا کاهش دما، تولید می‌شود و اغلب سرشار از نشاسته و قند هستند که آن‌ها را قادر می‌سازد به‌عنوان اندام‌های ذخیره‌ای عمل کنند. اگرچه توریون‌ها در برابر یخ‌زدگی مقاوم هستند، اما احتمالا سازگاری اصلی آن‌ها توانایی برای فرو رفتن در کف زیستگاه‌های آبی یا دریاچه هنگام یخ‌زدن آب است.
اكولوژي
گیاهان خانواده روغنواش علف‌های هرز زیستگاه‌های آبی بوده و برخی در زیر آب و برخی شناور روی آب هستند. بهطورکلی روغنواش علف‌هرز مانداب‌ها و شالیزارهایی است که دایما غرقاب بوده و یا در بیشتر طول سال مرطوب هستند. این علف‌هرز برخالف برخی علف‌های هرز رایج و قدیمی اکوسیستم شالیزار همانند سوروف، اویارسلام و بندواش که هم در شرایط غرقاب و هم غیرغرقاب و نیز روی مرزها یا حاشیه مزارع دارای قابلیت بقاء و تکثیر هستند، دارای سازگاری کمتری به تغییر زیستگاه می‌باشد و محل رویش و بقاء آن منحصر به شرایط غرقاب بوده و در شرایط غیرغرقاب برای مدتی محدود قابلیت بقاء دارد. بنابراین این گیاه در کشت مستقیم برنج در بستر خشک و نیز شالیزارهای دارای آبیاری تناوبی، کمتر به‌عنوان یک علف‌هرز مشکل‌ساز مطرح است.
پراكنش روغنواش
روغنواش در گذشته منحصر به تالاب‌ها و آبگیرهای دایمی همانند تالاب انزلی و امیرکلایه یا آب‌بندان‌ها و استخرهای دایمی بود. در دو دهه اخیر برخی بیوتیپ‌های این علف‌هرز به اکوسیستم شالیزار سازگاری زیادی نشان داده و علاوه بر مزارع برنج در نهرها و کانال‌ها و جوی‌های آبیاری اطراف شالیزارها در استان‌های گیلان و مازندران مشاهده می‌شوند. در اراضی شالیزاری که دارای زهکشی نبوده و یا در پاییز و زمستان بیشتر به حالت مرطوب و غرقاب هستند، شانس بقاء و زمستان‌گذرانی این علف‌هرز بیشتر است.
تأثير شرايط غرقاب بر رشد روغنواش
معمولا در زمان نشاکاری روغنواش به‌ندرت در کرت‌های شالیزاری مشاهده می‌شود. اگرچه در همین زمان گیاهچه‌های این علف‌هرز در کانال‌ها و جوی‌های آبیاری اطراف مزارع مشاهده می‌شود.
گاه در اواسط بهار و قبل از نشاکاری برنج این علف‌هرز در اطراف کرت‌های شالیزاری در حال گلدهی دیده می‌شود، که بیانگر سازگاری آن به شرایط اقلیمی شمال کشور است. با غرقاب کردن مزرعه و گذشت حدود دو هفته از نشاکاری، اندام‌های زمستانگذران و یا بذر و ریزوم این علف‌هرز رویش نموده و برگ‌های آن روی آب به‌صورت شناور قابل مشاهده هستند. شرایط غیرهوازی یا غرقاب دایم سبب تحریک رشد و جوانه‌زنی روغنواش می‌شود. نتایج یک بررسی گلدانی در مؤسسه تحقیقات برنج کشور نشان داد که زیست‌توده روغنواش در شرایط غرقاب حدود شش برابر زیست‌توده این علف‌هرز در شرایط اشباع و غیرغرقاب بود. در بررسی‌های مزرعه‌ای نیز میزان رشد و تشکیل کلنی روغنواش به‌شدت تحت تأثیر عمق غرقاب قرار گرفت نشان داد که افزایش عمق غرقاب از حالت اشباع به غرقاب به عمق 7 و 14 سانتی‌متر سبب افزایش 359 و 342 درصدی اندام‌های هوایی روغنواش نسبت به اشباع شد، درحالی که عمق غرقاب فاقد اثر معنی‌دار بر اندام‌های زیرزمینی این علف‌هرز بود.
محققان نشان دادند که روغنواش انعطاف‌پذیری فنوتیپی بالایی در انطباق خود با شرایط مختلف محیطی دارد. در مطالعه خود نشان دادند که ایجاد شرایط غرقاب در طول سال منجر به افزایش جمعیت این علف‌هرز می‌شود. آن‌ها گزارش کردند که بیشترین افزایش جمعیت روغنواش در طی سه فصل بهار، تابستان و پاییز و در شرایطی مشاهده شد که ارتفاع آب بیشتر از 10 سانتی‌متر بود. نیز در تحقیقی روی این علف‌هرز به این نتیجه رسیدند که جوانه‌زنی اندام‌های رویشی روغنواش در خاک‌هایی با درصد رطوبت بالا، سریع‌تر است.
تأثير كود بر رشد رويشی و خسارت روغنواش
معمولا رقابت علف‌های هرز با گیاه زراعی تحت تأثیر کود یا عناصر غذایی در دسترس قرار گرفته و هر یک از آن‌ها ممکن است واکنش‌های متفاوتی در شرایط مختلف نشان بدهند. این واکنش‌ها ممکن است به نفع گیاه زراعی و یا به نفع علف‌های هرز باشد. مطابق بررسی‌های انجام شده در مؤسسه تحقیقات برنج کشور، میزان گسترش علف‌هرز روغنواش، به‌شدت تحت تأثیر تغذیه و حاصلخیزی شالیزار قرار گرفت. کودهای اصلی نیتروژن، فسفر و پتاس (K.P.N) دارای اثر بازدارندگی شدیدی روی روغنواش بودند و در صورت تغذیه مناسب شالیزار، از میزان رشد رویشی و خسارت روغنواش به‌شدت کاسته می‌شود. میزان خسارت روغنواش در تیمار کودی 50 درصد (نصف میزان توصیه شده کودهای (K.P.N)، دو برابر تیمار کودی 100 درصد (میزان مورد نیاز و توصیه شده) بود. خسارت روغنواش علاوه بر عناصر غذایی تحت تأثیر رقم برنج نیز قرار گرفت و میزان کاهش عملکرد شلتوک ارقام برنج در رقابت با این علف‌هرز متفاوت بود. در شرایط تغذیه‌ای مناسب، در رقابت دو رقم هاشمی و گوهر با روغنواش، این علف‌هرز فاقد خسارت روی رقم گوهر بود و 15 درصد خسارت در رقم هاشمی را موجب شد.
دلايل طغيان روغنواش در شاليزار
1-مصرف نامتعادل علفکش‌ها: مطابق بررسی‌های انجام شده در مؤسسه تحقیقات برنج کشور، علفکش‌های بن‌سولفورون‌متیل، پیرازوسولفورون، متازوسولفورون، تریافامون + اتوکسیسولفورون روغنواش را به‌خوبی کنترل می‌کنند و علفکش‌های سوروفکش بوتاکلر، تیوبنکارب، پرتیالکلر، اکسادیارژیل در کنترل روغنواش تأثیر اندکی دارند. مصرف گسترده علفکش‌های سوروفکش سبب کنترل سوروف و فراهم شدن شرایط مناسب برای طغیان پهن‌برگ‌هایی مانند روغنواش شده است.
2- غرقاب زود هنگام مزارع شالیزاری در فصل بهار قبل از نشاکاری
3- استفاده از روتیواتور جهت خاکورزی، موجب قطعه قطعه شدن و تکثیر بیشتر ریزوم‌های بلند و زیرزمینی روغنواش می‌شود. به علاوه ادوات کشاورزی و تراکتور در انتقال آلودگی از مزرعه‌ای به مزرعه دیگر نقش دارند، زیرا به دلیل کوچک بودن مساحت اراضی شالیزاری، معمولا هر تراکتور در خاکورزی ده‌ها مزرعه نقش دارد.
4- آلودگی آب‌بندان‌ها: وجود شبکه آبیاری گسترده در مزارع شالیزاری شمال کشور و سبک بودن بذر روغنواش و انتقال آسان بذر از طریق آب آبیاری
5- فقدان زهکشی مؤثر شالیزارها پس از برداشت برنج. تقریبا شخم و زهکشی شالیزارها پس از برداشت برنج در شالیزارهای شمال انجام نمی‌شود. بنابراین قطع کردن چرخه زندگی علف‌های هرز انجام نمی‌شود.
6- شرایط اقلیمی مناسب برای بقاء و تکثیر برخی علف‌های هرز رطوبت پسند یا آبدوست. شالیزارها در نیمی از سال جهت کشت برنج غرقاب هستند و در نیمه دوم سال نیز به‌دلیل باران‌های مداوم و مرطوب ماندن خاک‌ها امکان بقاء ریزوم‌های علف‌های هرز در بیشر مزارع فراهم است.
7- بهطورکلی دلیل طغیان و خسارت روغنواش را می‌توان به تغذیه ضعیف و غرقاب عمیق و طولانی مدت شالیزارها نسبت داد. در صورت مصرف بهینه‌ی کودها، زهکشی و نیز استفاده از ارقام مناسب، نیازی به صرف هزینه‌های زیاد جهت وجین دستی مکرّر روغنواش نخواهد بود و در صورت رعایت موارد بالا، حضور علف‌هرز موجب خسارت اقتصادی معنی‌دار به برنج نخواهد شد. در نهایت با مصرف یکی از علفکش‌های بن‌سولفورون‌متیل، پیرازوسولفورون، متازوسولفورون، تریافامون + اتوکسیسولفورون کنترل بسیار خوب روغنواش میسر است.