آشنایی با مدیریت علف‌هرز سوروف (قسمت اول)

علف‌هرز سوروف

اگرچه سوروف رایج مهمترین گونه هرز برنج در کشور است، اما امروزه بیشتر شالیکاران دانش کافی برای مدیریت این علف‌هرز را دارند. به‌عبارت دیگر، می‌توان گفت که گونه رایج سوروف علی‌رغم غالبیت و فراوانی بیشتر، با روش‌های مختلف زراعی و شیمیایی (غرقاب، وجین و علفکش‌های خاکپاش یا برگپاش) کنترل شده و کمتر به تولید برنج خسارت می‌زند، درحالی‌که هنوز شناخت کافی از گونه جدید در جامعه کشاورزی و نیز جامعه علمی وجود نداشته و تاکنون هیچ راهکار کاربردی برای مدیریت این علف‌هرز به کشاورزان ارایه نشده است.

علی‌رغم فراوانی نسبی کمتر سوروف هوشمند نسبت به سوروف رایج، این گونه جدید را می‌توان مهمترین علف‌هرز شالیزارهای شمال کشور قلمداد نمود. رویش زودهنگام این گونه در خزانه و انتقال از طریق گیاهچه‌های نشایی برنج به زمین اصلی و نشاکاری اشتباهی آن به‌جای برنج موجب می‌شود تا این علف‌هرز با استقرار زود هنگام و برتری رقابتی نسبت به گیاه برنج، خسارت قابل توجهی به زراعت این محصول وارد نماید.

شکل1- علف‌هرز سوروف در شالیزار

ويژگی‌هاي بذر سوروف هوشمند

یکی از روش‌های تشخیص سوروف هوشمند از سوروف رایج، اندازه بذر است. سوروف هوشمند دارای بذر بزرگتری (وزن هزار دانه 5/4 گرم) نسبت به سوروف رایج (وزن هزار دانه 5/2 گرم) می‌باشد. از طرف دیگر بذر سوروف هوشمند دارای ریشک‌های بلند و مستحکم می‌باشند. این درحالی است که بذر سوروف رایج ممکن است ریشکدار و یا بدون ریشک بوده و ریشک‌ها ضخامت و استحکام کمتری نسبت به ریشک سوروف هوشمند داشته باشند.

بذر بزرگتر و ریشک بلندتر سوروف هوشمند احتمال اختلاط بذر آن با بذر برنج را افزایش و امکان حذف و جداسازی آن در زمان خرمنکوبی و بوجاری را کاهش داده و در انتقال بذر این علف‌هرز به نسل بعدی مؤثر است.

ويژگی‌هاي ظاهري سوروف هوشمند

پژوهش‌ها نشان داده است که در مرحله رشد رویشی، سوروف هوشمند در مقایسه با دیگر گونه‌های هرز اکوسیستم شالیزار به استثنای برنج قرمز دارای بیشترین شباهت به گیاه برنج می‌باشد. سوروف هوشمند از نظر ارتفاع گیاهچه، تیپ رشدی، رنگ بوته، زاویه برگ، قطر ساقه و زاویه پنجه‌ها نسبت به گونه رایج سوروف دارای شباهت بیشتری به برنج است و این ویژگی‌ها امکان تشخیص و وجین دستی آن را کاهش می‌دهد. شباهت زیاد این گونه از سوروف به برنج باعث می‌شود تا در اکثر مواقع کشاورزان برنجکار قادر به تشخیص و حذف آن طی عملیات وجین نباشند و حتی در برخی مواقع این علف‌هرز را همراه نشاء برنج از خزانه به زمین اصلی منتقل و نشاء کنند. برخی محققین بر این باورند که سوروف هوشمند در راستای تکامل و سازگاری به وجین دستی و مقاومت گیاهان هرز به علفکش‌ها و غرقاب به‌وجود آمده و صدها سال وجین دستی در حذف گونه‌های کمتر مشابه با برنج و پیدایش و تکامل این گونه نقش داشته است. سوروف هوشمند از نظر میزان شباهت و تقلید از گیاه زراعی برنج به مراتب پیشرفته‌تر از دیگر علف‌های هرز است و به‌علاوه این گونه فقط در زیستگاه برنج دیده شده و در دیگر زیستگاه‌های آبی یافت نمی‌شود. برخی محققین روند تکاملی سوروف و شبیه ساختن بیشتر خود به برنج را تحت عنوان سندرم تقلید سوروف نامگذاری کرده‌اند و به باور آن‌ها تغییر زاویه برگ‌ها از حالت افتاده به ایستاده و نیز افزایش تحمل به غرقاب در راستای تکامل این علف‌هرز اتفاق افتاده است.

یکی از راه‌های تشخیص گونه قدیم سوروف از برنج عدم وجود گوشوارک یا کرک در محل تلاقی پهنک به غلاف برگ می‌باشد. این درحالی است که سوروف هوشمند دارای کرک‌های کوتاهی در این بخش بوده و همین عامل منجر به شباهت بیشتر آن با گیاه زراعی برنج در مرحله رشد رویشی می‌شود. کرک‌ها احتمال خطا در شناسایی و حذف دستی سوروف هوشمند را افزایش می‌دهند.

پژوهش‌ها نشان داده است که ارتفاع دو گونه سوروف هوشمند و معمولی و همچنین زمان تثبیت ارتفاع آن‌ها با یکدیگر متفاوت است. سوروف هوشمند معمولا دارای ارتفاع کمتری در مقایسه با سوروف رایج بوده و زودتر به حداکثر ارتفاع خود می‌رسد.

ويژگی‌هاي خوشه سوروف هوشمند

طول خوشه: خوشه‌های سوروف هوشمند دارای رنگ روشن‌تری بوده و بذرهای روی آن بزرگ‌تر از سوروف رایج هستند. ریشک بذر سوروف هوشمند ضخیم‌تر و دارای استحکام بیشتری نسبت به گونه‌ی رایج سوروف می‌باشد.

ريزش بذر: میزان ریزش بذر در دو گونه سوروف بسیار متفاوت و در گونه جدید و قدیم سوروف به‌ترتیب حدود 1 و 99 درصد است. ریزش بذر سوروف هوشمند در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک و حتی پس از رسیدن بسیار ناچیز (کمتر از یک درصد) است و بذرها مدت‌ها بر روی خوشه باقی می‌مانند. در گونه رایج سوروف در حین رسیدن بخش‌های پایینی خوشه، بذور نوک خوشه دچار ریزش می‌شوند و به‌طورکلی حدود 99 درصد از بذور سوروف گونه رایج در مرحله‌ی رسیدن ریزش می‌کنند.

عدم ریزش بذر در گونه مهاجم سوروف هم می‌تواند به مدیریت این علف‌هرز کمک کند و هم موجب پراکنش بیشتر آن می‌شود. خوشه‌های سوروف هوشمند حدود یک هفته زودتر از برنج رقم بومی هاشمی ظاهر می‌شوند و به‌دلیل رنگ روشن، شناسایی و حذف فیزیکی آن‌ها به آسانی میسر است. از سوی دیگر به‌دلیل اینکه بذر سوروف هوشمند دارای ریزش اندک و وزن هزاردانه بالاتری است، بنابراین در زمان برداشت و به‌ویژه برداشت ماشینی با کمباین، بذر آن همراه بذر برنج برداشت شده و درصورت استفاده از این بذور جهت کشت در فصل زراعی آتی، منجر به آلودگی و پراکنش بیشتر آن در مزارع می‌شود. حذف فیزیکی و قطع خوشه‌های سوروف هوشمند و انتقال آن به خارج از مزرعه توصیه می‌شود. هم اکنون در مزارع کشاورزان پیش‌رو و آشناتر به علف‌های هرز و همچنین در مزارع بذری، حذف دستی این گونه قبل از برداشت ماشینی برنج رایج است.

تعداد بذر: هر دو گونه سوروف دارای تعداد بسیار زیادی بذر در خوشههای خود میباشند و متوسط مقدار آن در سوروف هوشمند (در حدود 385 عدد) اندکی کمتر از سوروف رایج (حدود 443 بذر) است. با توجه به پتانسیل تولید حدود 20 پنجه در هر گیاهچه سوروف در یک فصل زراعی، احتمال تولید حدود 7000 تا 9000 بذر از هر گیاهچه سوروف در طی فصل وجود دارد.

ويژگی‌هاي رشدي سوروف هوشمند

جوانه‌زنی: بذر سوروف هوشمند دارای خواب کمتر و درصد جوانه‌زنی بیشتر و یکنواخت‌تری نسبت به گونه رایج سوروف است. سوروف هوشمند به‌دلیل داشتن بذرهای بزرگتر و مقاومت به غرقاب قادر است از عمق تا حدود 30 سانتی‌متری آب جوانه بزنند. این درحالی است که گونه رایج سوروف به‌دلیل بذرهای کوچکتر چنین قابلیتی ندارد. در همین راستا، بررسی‌های انجام شده در مؤسسه تحقیقات برنج کشور نشان داد که سوروف هوشمند علاوه بر تحمل بیشتر به غرقاب، در مقایسه با گونه رایج دارای قدرت رویش و جوانه‌زنی بیشتری از اعماق پایین‌تر خاک بود. خواب کمتر احتمال جوانه‌زنی و رویش سوروف هوشمند را در شرایط شالیزار افزایش می‌دهد از این‌رو، با بهره‌گیری از روش‌های مناسب کنترل احتمال ریشه‌کنی آن به‌مراتب بیشتر از گونه رایج سوروف خواهد بود.

طول دوره رشد: مطالعات روی فنولوژی، فیزیولوژی و عملکرد گونه‌های مختلف سوروف نشان داد که سوروف هوشمند دارای قدرت جوانه‌زنی و سبز شدن بیشتری در مقایسه با گونه رایج و همچنین برنج می‌باشد و قادر است در زمان کوتاه‌تری چرخه زندگی خود را تکمیل کرده و به بذر برود. هر دو گونه رایج و جدید سوروف در طی دو روز پس از کاشت قادر به سبز شدن می‌باشند. به‌علاوه، مدت زمان از سبز شدن تا ظهور خوشه در سوروف هوشمند بسیار کمتر ( 55تا 58روز) از سوروف معمولی ( 73تا 76روز) می‌باشد. این قابلیت می‌تواند کنترل این گونه در مزارع برنج را دشوار نماید، زیرا کشاورزان به‌منظور کنترل شیمیایی این علف‌هرز مجبور خواهند بود تا علفکش‌ها را در فاصله بسیار کمی پس از عملیات نشاکاری مصرف کنند که همین عامل می‌تواند موجب خسارت در گیاهچه‌های برنج تازه نشاء شده و استقرار نیافته شود. از طرفی، رسیدن و تکمیل زودتر چرخه زندگی سوروف هوشمند در مقایسه با برنج (واریته هاشمی) می‌تواند منجر به ریزش بذرهای آن در اثر ضربات مکانیکی وارده از طریق کمباین برداشت برنج شود. در نتیجه، این عمل منجر به افزایش ذخیره بانک بذر این علف‌هرز در خاک خواهد شد. البته درشت بودن بذر، ریزش کم و ریشک‌های محکم، احتمال برداشت بذر سوروف هوشمند به‌همراه شلتوک برنج را افزایش می‌دهد.