آشنایی با مدیریت علف‌های‌هرز مزرعه لوبیا (قسمت اول)

علف‌های‌هرز مزرعه لوبیا

علف‌هرز نتیجه فراهم بودن منابع و پاسخ طبیعت به خلا موجود در مدیریت زراعی است. یک بوته علف‌هرز سلمه‌تره گاهی قادر به تولید بیش از نیم میلیون بذر است. این موضوع گویای توانایی بسیار بالای علف‌های هرز در آلوده‌سازی اراضی زراعی است. علف‌های‌هرز ضمن داشتن توانایی تولید بذر زیاد، به‌دلیل برخورداری از ویژگی خفتگی بذر، دارای ماندگاری بالایی نیز در خاک هستند. اکثر علف‌های‌هرز چندساله علاوه بر توانایی تولید بذر، دارای اندام‌های تکثیر رویشی نیز هستند. تراکم حدود 100 هزار بذر در هر مترمربع خاک زراعی گویای ظرفیت عظیم علف‌های‌هرز برای تداخل در عملیات کشاورزی است. جمعیت علف‌های‌هرز ایستا نیست، بلکه پویاست. بدین معنا که توانایی سازگاری و انطباق با شرایط را دارا هستند. اصرار به کاربرد یک راهکار کنترلی سبب حذف گونه‌ها یا بوته‌های حساس و تغییر جمعیت به سمت غالبیت گونه‌ها یا بوته‌های مقاوم می‌شود. ازاین‌رو شایسته است که با بهره‌گیری مستمر از راهکارهای متنوع، از غالب شدن گونه یا بیوتیپ خاصی جلوگیری شود.

علف‌های‌هرز برای تصاحب نور، آب و عناصر غذایی به‌شدت با لوبیا رقابت می‌کنند. تداخل علف‌های‌هرز کاهش چشمگیر عملکرد لوبیا را در پی دارد. ضعف لوبیا در رقابت با علف‌های‌هرز گویای اهمیت مدیریت علف‌های هرز در فرایند تولید این محصول است. از سوی دیگر، حضور علف‌های‌هرز عملیات برداشت محصول را نیز دشوار می‌سازد.

اتکای صرف به روش‌های مکانیکی یا عملیات طاقت‌فرسای وجین دستی برای کنترل علف‌های هرز سبب کاهش رغبت کشاورزان به کشت حبوبات می‌شود. این در حالی است که کشت حبوبات علاوه بر اهمیت ذاتی خود از نظر تأمین پروتئین سالم گیاهی، از نظر پایداری نظام‌های زراعی نیز واجد اهمیت است.

شناسایی علف‌های هرز

آگاهی از زیست‌شناسی علف‌های‌هرز قدم‌های است برای تدوین نظام‌های مدیریتی مقرون به صرفه و سازگار با محیط زیست. شناسایی علف‌های‌هرز اولین گام در شناخت زیست‌شناسی علف‌های‌هرز است. در واقع شناخت علف‌هرز نیمی از راه مدیریت آنهاست.

شناخت علف‌های‌هرز زیربنای تدوین برنام‌های مؤثر برای مدیریت علف‌های هرز است. شناخت ویژگی‌های رشدی، چرخه عمر و نحوه تکثیر علف‌های هرز در به‌کارگیری راهکارهای کنترلی مناسب (از جمله انتخاب علفکش‌ها برای مدیریت آن‌ها) مهم است. مسئله مهم درباره شناسایی علف‌های‌هرز، شناخت به موقع علف‌های‌هرز در اوایل فصل رشد است. به عبارت دیگر، شناخت دانه رست‌های علف‌هرز است که توانایی انتخاب گزینه کنترلی مناسب را در زمان مقتضی میسر می‌سازد.

آگاهی از پیشینه جمعیت علف‌هرز در مزرعه در سال‌های پیشین برای انتخاب علفکش‌های پیش‌کاشت و پیش‌رویشی لازم است. علفکش‌های پس‌رویشی متناسب با فلور علف‌هرز رویش‌یافته در سال جاری انتخاب می‌شوند.

رویش دانه‌رست‌های علف‌هرز به‌وسیله دما، رطوبت خاک و عملیات خاکورزی که بذور علف‌هرز را در معرض نور قرار می‌دهد، تحریک می‌شود. به‌طور معمول دو موج اصلی رویش علف‌های‌هرز یکی همزمان با رویش گیاه زراعی و دیگری حدود 10روز بعد از آن اتفاق می‌افتد. این موج‌های رویشی ابتدای فصل، عمده رویش علف‌های‌هرز طی فصل رشد را به خود اختصاص می‌دهند. البته موج نهایی رویش در اواخر فصل رشد نیز مشکلاتی برای عملیات برداشت به وجود می‌آورد.

انواع علف‌های هرز

بر اساس طول دوره زندگی، علف‌های‌هرز به 3دسته یک‌ساله، دوساله و چندساله تقسیم می‌شوند. علف‌های‌هرز یکساله دوره زندگی خود را از بذر تا بذر، در مدت یک سال یا کمتر کامل می‌کنند. علف‌های‌هرز یکساله به دو گروه زمستانه و تابستانه تقسیم می‌شوند. علف‌های‌هرز یکساله زمستانه مانند خردل وحشی و یولاف وحشی معمولا در پاییز یا زمستان جوانه می‌زنند، در طول فصل بهار رشد می‌کنند و پس از تشکیل دانه، در اوایل تابستان از بین می‌روند. علف‌های‌هرز یکساله تابستانه نظیر تاج‌خروس و سلمه‌تره در بهار جوانه می‌زنند، در طول تابستان رشد می‌کنند، در فصل پاییز به بذر می‌نشینند و قبل از فرارسیدن سرما از بین می‌روند.

دوره زندگی علف‌های‌هرز دوساله بیش از یک سال و کمتر از دو سال است. در مورد علف‌های‌هرز دوساله اولین مرحله رشدی از تشکیل دانه رست تا حالت رزت ادامه می‌یابد و پس‌از طی یک دوره سرما، رشد رویشی مجددا آغاز می‌شود و پس‌از گلدهی و تشکیل بذر، گیاه از بین می‌رود.

شکل1- علف‌هرز مزرعه حبوبات (لوبیا)

طول دوره زندگی علف‌های‌هرز چندساله بیش از دو سال است و ممکن است قبل از مرگ چندین بار تولیدمثل کنند. تجدید رشد رویشی در هر سال از اندام‌های تکثیر رویشی از ویژگی‌های علف‌های‌هرز چندساله است. علف‌های‌هرز چندساله به دو دسته چندساله ساده و چندساله خزنده تقسیم می‌شوند. تولیدمثل علف‌های هرز چندساله علفی ساده نظیر گل‌قاصد و بارهنگ منحصرا از طریق بذر است و معمولا تکثیر رویشی (غیرجنسی) ندارند. در خصوص علف‌های‌هرز چندساله علفی خزنده مانند پیچک‌صحرایی، قیاق و اویارسلام، پس از سپری شدن سرمای زمستان، از اندام‌های تکثیر غیرجنسی مانند ریزوم، غده، استولون، پیاز، کورم و ریشه، ساختارهای جدیدی به وجود می‌آید. البته این گیاهان از طریق بذر نیز تولیدمثل می‌کنند.

فلور علف‌هرز مزارع لوبیا در ایران

توق و تاج‌خروس وحشی و سلمه‌تره و خرفه مهمترین علف‌های‌هرز یک‌ساله پهن‌برگ، سوروف و ارزنی مهمترین علف‌های‌هرز یکساله باریک برگ، و پیچک صحرایی و اویارسلام و قیاق و پنجه‌مرغی مهمترین علف‌های‌هرز چندساله مزارع لوبیای کشور هستند. یکساله‌های پهن‌برگ شایع‌ترین علف‌های‌هرز مشکل‌ساز مزارع لوبیا هستند.

پیچک صحرایی، تاجخروس وحشی، کنف وحشی، سلمه‌تره، قیاق، خرفه، شیرین‌بیان، توق، ارزنی، سوروف، عروسک پشت‌پرده یک‌ساله، گوشبره، خارخسک و آفتابپرست به‌ترتیب مهمترین علف‌های‌هرز مزارع لوبیا در استان لرستان هستند. تاج‌خروس وحشی، سلمه‌تره، داتوره، سوروف، تاجریزی و شیرتیغک از جمله علف‌های‌هرز مهم مزارع لوبیا در استان مرکزی هستند. تاج‌خروس وحشی، سلمه‌تره، پیچک‌صحرایی، شیرشیرک، کاهوی خاردار، علف هفت بند، خرفه، ارزنی، تاجریزی، شیر تیغک، قیاق، شنگ و توق در شمار مهمترین علف‌های‌هرز مزارع لوبیا در استان زنجان هستند. تاج‌خروس وحشی، ازمک، سلمه‌تره، کنگر صحرایی، پیچک‌صحرایی، سوروف، پنیرک، خرفه، ارزنی، تاجریزی و خارخسک از جمله علف‌های‌هرز مهم مزارع لوبیا در استان اصفهان هستند. تاج‌خروس وحشی، سلمه‌تره، پیچک‌صحرایی، شیرتیغک و شنگ از جمله علف‌های‌هرز مهم مزارع لوبیا در استان چهارمحال و بختیاری به شمار می‌روند.

خسارت علف‌های‌هرز

عملکرد لوبیا به‌طور کاملا چشمگیری تحت تأثیر رقابت علف‌های‌هرز قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که اگر علف‌های‌هرز کنترل نشوند، عملا مزرعه قابل‌ بهره‌برداری نیست. تداخل علف‌های‌هرز باعث کاهش عملکرد و کیفیت محصول لوبیا می‌شوند. تراکم زیاد علف‌های‌هرز باعث افزایش رطوبت درون تاج پوشش گیاهی و کاهش جریان هوا و به‌تبع آن افزایش احتمال شیوع بیماری‌های گیاهی می‌شود. علف‌های‌هرز سبز در مرحله برداشت محصول موجب افزایش طول مدت خشک شدن محصول در سطح مزرعه می‌شوند و بدین ترتیب کاهش عملکرد ناشی از ریزش و افزایش احتمال وقوع بیماری را در پی دارند.

بسته به شدت تداخل علف‌های‌هرز و ویژگی‌های کشت لوبیا، دوره بحرانی تداخل علف‌های‌هرز متغیر است. بهطور معمول دوره بحرانی تداخل علف‌های‌هرز در کشت لوبیا از زمان ظهور دومین سه‌برگچه‌ای تا مرحله گلدهی (دوره زمانی 20 تا 40 روز پس از کاشت) است. دوره بحرانی کنترل علف‌های‌هرز زمانی است که برای جلوگیری از کاهش عملکرد گیاه‌زراعی، کنترل علف‌های‌هرز طی آن دوره ضروری است.

تاریخچه مدیریت علف‌های‌هرز مزارع لوبیا

تا پیش از معرفی علفکش‌ها برای کنترل شیمیایی علف‌های‌هرز، وجین‌دستی و روش‌های مکانیکی (از قبیل کولتیوتوزنی) روش‌های موجود برای کنترل علف‌های هرز مزارع لوبیا بودند. با شروع عصر جدید کنترل شیمیایی علف‌های هرز، علفکش‌های دینوزب کلروپروفام برای کنترل انتخابی علف‌های‌هرز مزارع لوبیا معرفی شدند. تا پیش از معرفی علف کش تری فلورالین، علف کش ای‌پی‌تی‌سی (ارادیکان/ اپتام) در سطح وسیعی برای کنترل علف‌های‌هرز مزارع لوبیا استفاده می‌شد. این دو علفکش سالیان متمادی مهمترین علفکش‌های انتخابی برای کنترل علف‌های‌هرز مزارع لوبیا بودند. امروزه علفکش‌های متعددی برای کنترل پیش‌کاشت، پیش‌رویشی یا پس‌رویشی علف‌های‌هرز در مزارع لوبیا معرفی شده‌اند که برخی از آن‌ها در کشور ما به ثبت رسیده‌اند. همچنین مراحل ارزیابی و ثبت برخی دیگر از علفکش‌های مناسب در دستور کار مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور قراردارد تا به‌منظور تنوع بخشی به سبد علفکش برای کنترل علف‌های‌هرز در دسترس لوبیاکاران قرار گیرند.

مدیریت تلفیقی علف‌های‌هرز

امروزه در مدیریت آفات گیاهی به‌طور کلی (حشرات، عوامل بیماری‌زا و علف‌های‌هرز) بر استفاده تلفیقی از همه روش‌های کنترل در دسترس تأکید می‌شود. این رویکرد در علم علف‌های هرز مدیریت تلفیقی علف‌های‌هرز (IWM) نام دارد که امکان کنترل علف‌های‌هرز مشکل‌ساز را با استفاده از روش‌های پیشگیرانه، زراعی، مکانیکی و شیمیایی فراهم می‌کند. باید از اتکا به یک روش کنترلی صرف، از قبیل علفکش‌ها، برای کنترل علف‌های‌هرز اجتناب کرد؛ زیرا در اغلب موارد تکیه بیش‌ازحد بر یک روش کنترلی باعث تغییر فلور علف‌های‌هرز و غالبیت گونه‌های مقاوم یا شروع بروز مقاومت در جمعیت علف‌های هرز هدف می‌شود و بدین ترتیب کارایی آن ابزار کنترلی خاص از دست می‌رود.

عملیات پیشگیرانه

رعایت بهداشت زراعی به‌منظور جلوگیری از ورود و پراکنش علف‌های‌هرز در سطح مزرعه راهکاری پیشگیرانه است. پیشگیری در واقع ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش مدیریت علف‌های‌هرز است. باد، آبیاری، دام و انسان سبب پراکنش بسیاری از علف‌های‌هرز می‌شوند. در زیر به چند راهکار پیشگیرانه برای جلوگیری از شیوع علف‌های‌هرز اشاره شده است.

• از بذور گواهی‌شده عاری از علف‌هرز استفاده شود.
• ادوات شخم، کاشت و برداشت باید برای جلوگیری از انتشار بذور علف‌های‌هرز پیش از ورود به مزرعه پاک‌سازی شوند.
• برای جلوگیری از ورود بذور علف‌های‌هرز همراه کودهای حیوانی، از کود پوسیده استفاده شود.
• آب آبیاری منبع بالقوه‌ای برای ورود بذر علف‌هرز به مزارع است. علف‌های‌هرز حاشیه مزارع و کنار جوی‌ها و نهرهای آبیاری باید برای جلوگیری از ورود بذور علف‌های‌هرز به داخل مزرعه کنترل شوند.
• برای شناسایی لکه‌های علف‌هرز مهاجم یا مقاوم به علفکش‌ به‌طور مستمر مزرعه را بررسی کنید.
• برای کنترل لکه‌های کوچک علف‌هرز از تیمار لکه‌ای علفکش یا وجین‌دستی پیش از به‌بذرنشینی علف‌های‌هرز استفاده شود.