مدیریت زراعی
تناوب زراعی: بهره‌گیری از گیاهان زراعی با توان رقابت بالا از قبیل غلات و یونجه در کنار لوبیا در تناوب زراعی در پیشگیری و کاهش شکل‌گیری جمعیت‌های علف‌هرز مشکل‌ساز در کشت لوبیا سودمند است. در مقابل، نظام تک‌کشتی به شکل‌گیری جمعیت‌های علف‌هرز سازگار با کشت مرتبط منجر می‌شود. کنترل علف‌های‌هرز کشیده برگ مانند جودره، گندم وحشی، چچم، چاودار و خونی‌واش در کشت غلات دشوار است؛ اما کنترل علف‌های‌هرز کشیده برگ در کشت‌های پهن‌برگ با استفاده از باریک برگکشهای انتخابی مخصوص کشت‌های پهن‌برگ به سهولت امکان‌پذیر است. عکس این مسئله درباره آلودگی علف‌های‌هرز پهن‌برگ در کشت غلات نیز صادق است. علف‌های‌هرز پهن‌برگ در کشت غلات به سهولت قابل کنترل هستند، اما در کشت محصولات پهن‌برگ ممکن است علفکش انتخابی مناسبی برای کنترل آن‌ها در دسترس نباشد. تناوب زراعی مؤثر برای گیاهان زراعی پهن‌برگ مثل لوبیا مشتمل بر کشت‌های جایگزین با ویژگی‌های متضاد و علف‌های‌هرز متفاوت در تناوب‌های زراعی حداقل 3 یا 4ساله است.
اتکا به تناوب‌های زراعی ساده نظیر گندم و لوبیا سبب غالبیت برخی گونه‌های علف‌هرز مشکل‌ساز سمج می‌شود. تاحدممکن با واردکردن گیاهان زراعی متنوع باید موجبات فرونشانی جمعیت علف‌های‌هرز فراهم شود. واردکردن گیاهان زراعی با عادت رشدی و چرخه عمر متفاوت ضمن مهار برخی گونه‌های علف‌هرز، زمینه به کارگیری روش‌های مختلف کنترلی از جمله علفکش‌هایی با نحوه عمل متفاوت را میسر می‌سازد. برای مثال، با واردکردن کشت ذرت و سورگوم در تناوب زراعی، امکان بهره‌گیری از علفکش‌های متنوعی برای کنترل علف‌های‌هرز پهن‌برگ مشکل‌ساز کشت لوبیا و به‌دنبال آن کاهش جمعیت بانک بذر علف‌های‌هرز در خاک فراهم می‌شود. از سوی دیگر، با کاشت گیاهان علوفه‌ای خفه کننده‌ای نظیر یونجه و شبدر میتوان با بهره‌گیری از توان رقابت بالای آن‌ها و همچنین قابلیت عملیات مکانیکی درو چند مرحله‌ای طی فصل رشد، تاحد زیادی بانک بذر علف‌های‌هرز را در خاک کاهش داد.
توان رقابت گیاه زراعی: چهار یا پنج هفته اول پس از رویش لوبیا، دوره بحرانی کنترل علف‌های‌هرز این محصول است. طی دوره بحرانی، جلوگیری از رقابت علف‌های‌هرز برای حصول حداکثر عملکرد محصول ضروری است. با بسته شدن تاج پوشش گیاه زراعی، رشد علف‌های‌هرز دیر رویش یافته دچار نقصان می‌شود. برای به حداقل رساندن خسارت علف‌های‌هرز در مزارع لوبیا، ضروری است مزرعه تا حدود 6 هفته پس از کاشت عاری از علف‌هرز باشد.
توجه به عوامل زراعی از قبیل حاصلخیزی خاک، آبیاری، کنترل آفات و بیماری‌ها بر توان رقابت گیاه زراعی تأثیرگذار است. نحوه کاربرد کودها، تراکم کاشت، فاصله و آرایش ردیف‌های کاشت، زمانبندی عملیات خاکورزی و آبیاری بر توان رقابت گیاه زراعی تأثیر می‌گذارند.
کوددهی: برای تعیین نوع و مقدار کود مورد نیاز از آزمون خاک استفاده کنید. جایگذاری بهینه کودها باعث سهولت دسترسی برای گیاه زراعی و کاهش سطح فراهم بودن برای علف‌های‌هرز می‌شود. کاربرد نواری کودها در نزدیکی ردیف کاشت گیاه زراعی در مقایسه با پخش سراسری کودها سبب سهولت دسترسی برای گیاه زراعی و محدودیت دسترسی برای علف‌های‌هرز می‌شود.
کاشت: در کاشت گیاهان زراعی از حداکثر مقدار بذر توصیه شده برای هر رقم استفاده شود. فواصل ردیف کمتر و فاصله یکنواخت بذور روی ردیف‌های کاشت و قرارگیری بذور در عمق کاشت مناسب می‌تواند زمینه رویش سریع‌تر گیاه زراعی و قرارگیری آن در موضع رقابتی قوی‌تر برای جذب منابع رقابتی از قبیل عناصر غذایی، نور و فضا را فراهم آورد.
در انتخاب ارقام گیاهان زراعی از ارقام رقابتی با توانایی جوانه‌زنی و استقرار سریع استفاده شود. ارقام رشد نامحدود توانایی ایجاد تاج پوشش گسترده‌تری دارند و بنابراین در مقایسه با ارقام رشد محدود از توان رقابت بیشتری در مقابل علف‌های‌هرز برخوردارند.
آبیاری: آبیاری پیش‌کاشت (هیرمکاری یا ماخار) سبب فراهم شدن رطوبت مورد نیاز برای جوانه‌زنی بذور علف‌هرز و همچنین فعالسازی علفکش‌های به‌کاررفته در خاک می‌شود. بهره‌گیری از سامانه‌های نوین آبیاری از قبیل نوار تیپ در کشت لوبیا، ضمن صرفه‌جویی در مصرف آب، در مقایسه با روش‌های سنتی آبیاری غرقابی می‌تواند موجب کاهش رویش علف‌های‌هرز شود.
کنترل مکانیکی
کنترل مکانیکی علف‌های‌هرز هنوز هم ابزار مهمی برای مدیریت علف‌های‌هرز مزارع لوبیا محسوب می‌شود. عملیات خاکورزی پیش از کاشت قادر به کنترل علف‌های‌هرز زودتر رویش‌یافته است و معمولا با کاربرد علفکش‌های پیش‌کاشت قابل تلفیق است.
بعد از کاشت و پیش از رویش دانه‌رست‌های لوبیا میتوان از عملیات دندانه‌زنی (هرسزنی) برای کنترل دانه‌رست‌های علف‌های‌هرز بهره گرفت. بعد از رویش لوبیا میتوان از یک یا دو مرحله کولتیواتورزنی برای کنترل علف‌های‌هرز بین ردیف‌های کاشت استفاده کرد. البته برخی علف‌های‌هرز (به‌خصوص در صورت کمبودن تراکم کاشت گیاه زراعی) با رویش دیرهنگام در اواخر فصل رشد می‌توانند مشکل‌ساز شوند.
کنترل شیمیایی
با وجود برخی مشکلات زیست محیطی که برای علفکش‌ها ذکر شده است، این ترکیبات هنوز هم از اجزای مهم مدیریت تلفیقی علف‌های‌هرز هستند. در ایران تاکنون 5 علفکش تریفلورالین، اتالفلورالین، کلرتالدیمتیل، ای‌پی‌تی‌سی و بنتازون برای کنترل علف‌های‌هرز لوبیا به ثبت رسیده است این در حالی است که طیف وسیعتری از علفکش‌ها و البته در تلفیق با سایر روش‌های مدیریتی برای کنترل علف‌های‌هرز مزارع لوبیا قابل استفاده است.
انتخاب علفکش مناسب برای کنترل گونه‌های علف‌هرز موجود در سطح مزرعه بسیار مهم است. هر سال با بررسی مزارع، انواع گونه‌های علف‌هرز موجود را ثبت کنید تا بتوانید علفکش مناسب برای کنترل گونه‌های علف‌هرز غالب را انتخاب کنید. علفکش پیش‌کاشت باید بر اساس اطلاع دقیق از فلور علف‌هرز مزرعه در سال‌های پیشین انتخاب شود؛ اما علفکش پس‌رویشی بر مبنای جمعیت علف‌هرز رویش یافته در کشت سال جاری انتخاب می‌شود. به‌طور معمول کاربرد علفکش‌های پیش کاشت و پیش‌رویشی قادر به کنترل علف‌های‌هرز طی 4 تا 6 هفته اول بعد از کاشت لوبیا هستند. با بازدید از مزرعه، دانه‌رست‌های علف‌هرز رویش یافته را شناسایی کنید و علفکش مناسبی را برای کنترل آن‌ها انتخاب کنید.
تریفلورالین (ترفلان) پرکاربردترین علفکش برای کنترل علف‌های‌هرز مزارع لوبیا در کشور است. تریفلورالین
قادر به کنترل علف‌های‌هرز باریک‌برگ و برخی پهن‌برگ‌های یکساله است. تریفلورالین نسبت به تجزیه نوری در برابر آفتاب بسیار حساس است و باید بعد از کاربرد سریعا با خاک مخلوط شود.
بنتازون تنها علفکش پس‌رویشی ثبت شده است که طی سالیان متمادی برای کنترل پس رویشی علف‌های‌هرز پهن‌برگ مزارع لوبیای کشور استفاده می‌شود. بنتازون عمدتا روی علف‌های‌هرز کوچک در مراحل اولیه رشد مؤثر است؛ ازاین‌رو کاربرد آن در مراحل اولیه رشد علف‌های‌هرز ( 3تا 4 برگی علف‌های‌هرز) برای رسیدن به سطح کنترلی مناسب ضروری است. در زمان کاربرد بنتازون، لوبیا باید از مرحله توسعه کامل اولین سه‌برگچه‌ای عبور کرده باشد. برای بهبود کنترل علف‌های‌هرزی از قبیل گاو پنبه میتوان از نیتروژن مایع یا سولفات‌آمونیوم همراه بنتازون استفاده کرد. در صورت حضور علف‌هرز سلمه‌تره از مخلوط روغن‌های گیاهی همراه بنتازون استفاده شود. برای استمرار اثرات کنترلی میتوان از کاربرد تقسیطی بنتازون همراه با روغن‌های گیاهی استفاده کرد. مرحله اول کاربرد در زمان ارتفاع 2.5 سانتی‌متری علف‌های‌هرزو مرحله دوم 10 تا 14 روز پس از آن توصیه می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که کاربرد پیش‌کاشت، پیش‌رویشی و پس‌رویشی علفکش ایمازتاپیر (پرسویت) فاقد اثرات گیاه‌سوزی پایدار روی لوبیاست. البته مقدار کاربرد علفکش ایمازتاپیر در کشت لوبیا باید در حدی باشد که برای کشت بعدی در تناوب زراعی محدودیتی ایجاد نکند. کاربرد ایمازتاپیر ممکن است سبب تأخیر در رسیدگی محصول شود. شایان ذکر است که تحمل ارقام لوبیا در برابر این علفکش متفاوت است.
علفکش‌های ثبت شده در ایران برای کنترل علف‌های‌هرز لوبیا از ریسک مقاومت متوسطی برخوردارند. این امر گویای ضرورت به‌کارگیری راهکارهای غیرشیمیایی در قالب نظام مدیریت تلفیقی و همچنین استفاده خردمندانه از علفکش‌هایی با نحوه عمل متفاوت برای جلوگیری از بروز مقاومت یا به‌تأخیر انداختن آن است.
فومسافن، ایمازتاپیر، هالوسولفورون، دیمتان‌آمید و اسمتولاکلر از جمله علفکش‌هایی هستند که در کشورهای دیگر برای کنترل پیش‌رویشی علف‌های‌هرز مزارع لوبیا استفاده می‌شوند.
طیف وسیعی از علفکش‌ها از قبیل فومسافن، ایمازاموکس، ایمازتاپیر، اسیفلورفن و مخلوط‌های ایمازاموکس+بنتازون و فومسافن+ بنتازون برای کنترل پس رویشی علف‌های‌هرز پهن‌برگ مزارع لوبیا در کشورهای مختلف مصرف می‌شوند. اکثر باریک برگکشهای رایج مورد استفاده برای کنترل علف‌های‌هرز
باریک‌برگ مزارع گیاهان زراعی پهن‌برگ از قبیل کلتودیم، کوییزالوفوپپیاتیل، فلوآزیفوپپیبوتیل و ستوکسیدیم نیز برای کنترل علف‌های‌هرز باریک‌برگ مزارع لوبیا قابل استفاده هستند.
شکل1- علف‌هرز مزرعه لوبیا
بر اساس بررسی‌ها کاربرد مخلوط دوزهای کاهش یافته علفکش‌های فومسافن (رفلکس) و استورم (بنتازون+اسیفلورفن) برای کنترل پس‌رویشی علف‌های‌هرز در کشت لوبیا از ایمنی نسبتا مناسبی برخوردار است. به‌سبب کمبود علفکش برای کنترل پس‌رویشی علف‌های‌هرز در کشت لوبیا و فقدان اثرات گیاه‌سوزی مشخص علفکش‌های فومسافن و استورم روی گیاه زراعی لوبیا میتوان از این علفکش‌ها و مخلوط دوزهای کاهش یافته آن‌ها برای کنترل پس‌رویشی علف‌های‌هرز بهره گرفت.
شایان ذکر است که اکثر تیمارهای علفکش و حتی تیمار یک مرحله وجین دستی نیز به رغم اثرات کنترلی مناسب اولیه، از حذف کامل علف‌های‌هرز در ادامه فصل رشد ناتوان هستند. رویش گونه‌های علف‌هرز مشکل‌سازی نظیر عروسک پشت‌پرده یکساله طی دوره طولانی از فصل رشد لوبیا از سویی، و توانایی علف‌های‌هرز در پشت سرنهادن اثرات گیاه‌سوزی علفکش‌ها از سوی دیگر، از جمله دلایل این امر است. ازاین‌رو به نظر می‌رسد در مزارع آلوده، تکرار عملیات وجین دستی یا کاربرد علفکش‌ها برای جلوگیری از خسارت علف‌های‌هرز ضروری است.
بسته به شرایط رشدی، واریانس ژنتیکی گیاهان زراعی و علف‌های‌هرز، نوع خاک، اسیدیته خاک، مقدار ماده آلی خاک و نیز مقدار و روش کاربرد علفکش، پاسخ گیاهان به علفکش‌ها ممکن است متفاوت باشد. بنابراین اثرات علفکشی ممکن است در فصول و در ناحیه‌های جغرافیایی مختلف متفاوت باشد.
مقاومت به علفکش‌ها
امروزه مقاومت علف‌های‌هرز به علفکش‌ها به مشکلی جهانی تبدیل شده‌است. بروز مقاومت به علفکش در علف‌های‌هرز عمدتا به‌دلیل مصرف مداوم علفکش‌های مشابه یا علفکش‌هایی با سازوکار مشابه است. یکی از مهمترین روش‌ها در مدیریت مقاومت به علفکش‌ها، کمینه‌سازی مصرف مداوم سمومی است. که سازوکاری مشابه دارند. برای رسیدن به این هدف عمدتا از تناوب علفکش‌ها یا اختلاط آن‌ها استفاده می‌شود.
کاربرد مکرر یک علفکش خاص یا علفکش‌هایی با نحوه عمل مشابه در یک مزرعه، موجب ظهور بیوتیپ‌های مقاوم به علفکش می‌شود. کاربرد مکرر یک علفکش سبب ریشه‌کنی بوته‌های حساس و افزایش جمعیت گونه‌ها یا بیوتیپ‌های مقاوم در غیاب رقابت علف‌های‌هرز حساس می‌شود. علف جارو، تاج‌خروس، توق، تاجریزی، ارزنی و یولاف وحشی از جمله علف‌های‌هرز با سابقه بروز مقاومت هستند.
برای جلوگیری از انتخاب علف‌های‌هرز مقاوم به علفکش ضروری است که ترکیبی از روش‌های کنترل علف‌های‌هرز به‌کارگرفته شود. کشاورزان می‌توانند از عملیات خاکورزی و تناوب زراعی و کاربرد علفکش‌هایی با نحوه عمل متفاوت برای اجتناب از انتخاب بیوتیپ‌های علف‌هرز مقاوم به علفکش استفاده کنند. کاربرد متناوب علفکش‌هایی با نحوه عمل متفاوت در سال‌های متوالی می‌تواند ظهور بیوتیپ‌های مقاوم به علفکش را به تأخیر اندازد. برای کاهش علف‌های هرز مقاوم به علفکش‌ها میتوان از راهبردهای زیر استفاده کرد.
-
استفاده از علفکش فقط در صورت لزوم
-
رعایت مقدار کاربرد توصیه شده علفکش
-
استفاده از مخلوط علفکش‌ها یا کاربرد متوالی علفکش‌هایی با نحوه عمل چندگانه
-
تناوب کاربرد علفکش‌هایی با نحوه عمل متفاوت
-
تناوب زراعی با کشت‌های دارای چرخه عمر متفاوت
-
تلفیق عملیات مکانیکی و شیمیایی کنترل علف‌های‌هرز
-
بررسی مستمر مزارع برای شناسایی و حذف بوته‌های علف‌هرزی که از تیمارهای علفکش جان سالم به در برده‌اند.
مدیریت علف‌های هرز لوبیا در کشت حفاظتی
امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا کشت رایج مبتنی بر عملیات شخم برگردان منسوخ شده‌است و به کشاورزی حفاظتی روی آورده‌اند. به‌سبب هزینه‌های فراوان عملیات خاکورزی و تبعات زیست محیطی فراوان شخم برگردان (از جمله فرسایش شدید خاک و کاهش محتوای ماده آلی خاک) توصیه می‌شود لوبیاکاران از عملیات شخم پیش از کاشت خودداری کنند و به کشت حفاظتی لوبیا روی آورند.
در کشور ما معمولا لوبیا در فصل بهار بعد از کشت گندم در تناوب زراعی کاشته می‌شود. در نظام کشاورزی حفاظتی هیچ نیازی به عملیات شخم و خاکورزی نیست. بقایای گیاهی (کاه‌وکلش) گندم طی فصول پاییز و زمستان در سطح خاک باقی می‌مانند و عملا فرسایش خاک طی فصل بارش به حداقل می‌رسد. طی فصول پاییز و زمستان علف‌های‌هرز پاییزه و همچنین بذور ریزش یافته محصول سال قبل (گندم یا جو) جوانه می‌زنند و سبز می‌شوند. در اواخر زمستان و اوایل بهار نیز با گرم شدن تدریجی هوا امکان جوانه‌زنی و رویش علف‌های‌هرز تابستانه فراهم می‌شود.
بدین ترتیب در قالب کشاورزی حفاظتی فرصتی برای کنترل علف‌های‌هرز رویش یافته فراهم می‌شود. در اواسط بهار و چند روز پیش از کاشت لوبیا، با استفاده از علفکش‌های عمومی غیرانتخابی مانند گلیفوزیت (رانداپ)، گلوفوسینت آمونیوم (بستا) یا پاراکوات (گراماکسون) سمپاشی سراسری برای کنترل علف‌های‌هرز رویش یافته پیش از کاشت لوبیا صورت می‌گیرد. عملیات کاربرد علفکش‌های عمومی برای کنترل علف‌های‌هرز رویش‌یافته را حتی میتوان به بعد از کاشت و البته تا پیش از رویش لوبیا به تعویق انداخت و بدین ترتیب طیف وسیعتری از علف‌های‌هرز را کنترل کرد.
نکته مهم در کشت حفاظتی، کاشت گیاه زراعی با استفاده از کارنده مناسب با حداقل برهمزدگی خاک است. بدین‌ترتیب از زیر و روکردن خاک و به سطح آوردن بذور علف‌های‌هرز موجود در لایه‌های زیرین خاک جلوگیری می‌شود.
تهیه بستر کاشت زودهنگام
رویکرد تهیه بستر کاشت زودهنگام فرصتی برای کنترل علف‌های‌هرز رویش‌یافته پیش از کاشت گیاه زراعی است. عملیات تهیه بستر کاشت زودهنگام بر این منطق استوار است که با به تأخیرانداختن کاشت گیاه زراعی پس از تهیه بستر کاشت، جمعیت‌های علف‌هرز به رویش تحریک می‌شوند و متعاقب آن از بین برده می‌شوند. بیشتر علف‌های‌هرز در اراضی زراعی از لایه 6سانتی‌متر رویی خاک رویش می‌یابند. اگر بتوان با حداقل دستورزی خاک علف‌های‌هرز رویش‌یافته را کنترل کرد، آنگاه بانک بذر علف‌های‌هرز در رویه سطحی خاک تا حدودی تخلیه می‌شود و بدین ترتیب مشکل علف‌های‌هرز کاهش می‌یابد.
مزیت رویکرد بستر کاشت زودهنگام، امکان استفاده از علفکش‌های غیرانتخابی نظیر گلیفوزیت (رانداپ)، گلوفوسینت‌آمونیوم (بستا) و پاراکوات (گراماکسون) برای کنترل علف‌های‌هرز رویش‌یافته پیش‌از سبزشدن گیاه زراعی است. باید توجه کنید که در شرایط معمول کشت لوبیا امکان استفاده از این علفکش‌های غیرانتخابی وجود ندارد. اگر امکان تهیه بستر کاشت در اوایل فصل بهار فراهم باشد، میتوان بدون آبیاری و صرفا با استفاده از بارندگی زمینه رویش بذور علف‌های‌هرز واقع در لایه سطحی خاک را فراهم آورد و سپس پیش از کاشت گیاه زراعی یا به فاصله کوتاهی پیش از رویش گیاه زراعی، با تیمارهای سراسری از قبیل شعله‌افکن، خاکورزی سطحی یا کاربرد علفکش‌های عمومی علف‌های‌هرز رویش‌یافته را کنترل کرد. ذکر این نکته ضروری است که عملیات کاشت باید با حداقل برهمزدگی خاک صورت‌گیرد وگرنه بر اثر برهمزدگی شدید، بذور علف‌های‌هرز از عمق‌های زیرین به سطح خاک آورده می‌شوند که بدین ترتیب سبب ناکارآمدی عملیات تخلیه بانک بذر رویی خواهد شد. رویکرد تهیه بستر کاشت زودهنگام به‌خصوص از نظر کاهش اتکا به علفکش پرمصرف تریفلورالین سودمند است؛ علفکشی که از دیرباز در مناطق لوبیاکاری کشور استفاده می‌شود و بیم آن می‌رود که بر اثر مصرف مکرر این تک‌علفکش طی سالیان متمادی، شاهد بروز مقاومت علف‌های‌هرز باشیم.