آشنایی با مدیریت نماتد ریشه گرهی خیار در گلخانه

گیاه‌شناسی خیار

خیار گیاهی از خانواده کدوییان است. مبدأ و منشأ این گیاه کاملا مشخص نیست، ولی به احتمال زیاد بومی مناطق گرمسیری آسیا (هندوستان) و آفریقاست. در زیر مشخصات این گیاه بیان شده است:

-ظاهرا خیار از هندوستان از طرف شرق به چین و از طرف غرب به آسیای صغیر، شمال آفریقا و جنوب اروپا راه یافته است.

-خیار گیاهی یک‌ساله است که حدود 30 گونه آن در آسیا و آفریقا به ثبت رسیده است.

-ریشه خیار سطحی و گسترده است و فقط تعداد معدودی از ریشه‌ها می‌توانند به عمق بیش از نیم متر نفوذ کنند. انشعابات زیاد اطراف ریشه باعث می‌شود تا سیستم ریشه‌ای این گیاه سطحی و در عمق کمی از خاک قرار گیرد؛ ولی در خاک‌های سبک می‌تواند تا عمق 80 سانتی‌متری نیز نفوذ کند.

-برگ‌های بوته خیار بسیار پهن و بزرگ است و به‌وسیله دمبرگ‌هایی بزرگ به صورت متناوب به ساقه متصل شده‌اند. ساقه خیار به رنگ سبز روشن، آبدار و دارای پوست نازک است. بسته به نوع رقم و جمعیت ممکن است کرک‌ها یا خارهایی در روی ساقه ملاحظه شود.

-میوه خیار از نظر گیاه‌شناسی شفت به حساب می‌آید که برون بر نازک، میان بر گوشتی و درون بر آن به علت حضور بذر نیمه سخت است.

-میوه خیار معمولا نارس برداشت می‌شود، مگر اینکه تولید بذر مدنظر باشد.

-خیار گیاهی مناسب برای مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری است. مناسب‌ترین دامنه دمایی برای رشد و تولید میوه 23 تا 27 درجه سانتی‌گراد است. در دمای بالاتر از 30 درجه سانتی‌گراد گیاه به رشد رویشی تمایل پیدا می‌کند و میزان میوه کاهش می‌یابد.

اهمیت بیماری

نماتدهاي پارازيت گياهي سالانه حدود صدها ميليارد دلار به محصولات كشاورزي مختلف در دنيا خسارت وارد مي‌كنند كه در اين ميان نماتدهای ريشه گرهی یكي از مهمترين و اقتصاديترين نماتدهاي پاراز يت گياهي هستند. تقریبا همه گیاهانی که در جهان، به‌عنوان منبع غذایی به شمار می‌روند، به این نماتد حساس هستند و به‌طور میانگین خسارت آن به محصولات کشاورزی حدود 5 درصد است، ولی در کشورهای درحال توسعه میزان خسارت آن بیشتر است. بیشترین خسارت را (25 تا 50 درصد) مزارع کوچک کشورهای درحال رشد تحمل می‌کنند. میزان خسارت این نماتدها در مناطق مدیترانه‌ای روی سبزیجات 11 تا 60 درصد برآورد شده است. آستانه خسارت نماتدها روی محصولات مختلف بین 0.5 تا ۱ تخم در گرم خاک تخمین زده شده است.

اين نماتدها انگل داخلي و غيرمهاجر هستند كه با نفوذ به داخل ريشه و با ترشحات آنزيمي مخصوص خود از جمله پروتئاز، متابوليسم ميزبان را به نفع خود و قارچ‌هاي بيماريزا تغيير مي‌دهند. گياه در عكس‌العمل با سنتز اكسين و ساير مواد، موجب بزرگ شدن سلول‌ها و ازدياد سلولي در نسوخ ريشه می‌شود و در نتيجه از حالت عادي خارج مي‌شود. در نتيجه موج باختالات ساختماني، فيزيولوژكيي و شيميايي در گياه می‌شود و كاهش شديد رشد گياه و خسارت اقتصادي هنگفت به گياهان آلوده را به دنبال دارد. ميزان خسارت ناشي از اين نماتدها به گياه ميزبان، جمعيت و گونه نماتد و شرايط زراعي وابسته است.

خیار توسط بسیاری از نماتدهای انگل گیاهی به‌ویژه نماتدهای ریشه گرهی که گاهی کاهش 60 درصدی محصول را سبب می‌شوند، مورد حمله قرار می‌گیرد. با انجام برخی اقدامات میتوان جمعیت این نماتد را در خاک کاهش داد، از جمله:

شکل1- نماتد ریشه گرهی خیار

-در گلخانه‌ها، کنترل این نماتد از طریق حرارت دادن خاک با بخار آب یا ضدعفونی آن با نماتدکش‌های تدخینی انجام می‌شود.

-در بعضی محصولات، ارقام مقاوم به نماتد ریشه گرهی در دسترس هستند.

-برخی عملیات زراعی نیز مانند رعایت تناوب کشت، آیش گذاشتن زمین، کشت گیاهان غیرحساس و برخی مواد افزودنی به خاک نیز در کاهش خسارت این نماتد مؤثر هستند.

نیاز روزافزون به محصولات کشاورزی، بشر را وادار کرده است تا به‌منظور افزایش تولید و حفظ محصول ضمن افزایش سطح زیر کشت و به‌کارگیری تدابیر فنی لازم به مبارزه با عوامل بیماریزای گیاهی بپردازد. در این خصوص استفاده از سموم شیمیایی از عوامل مؤثر در بالابردن میزان تولید محصول و در نتیجه افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی بوده است؛ اما از سوی دیگر با توجه به خطرهای ناشی از مصرف سموم شیمیایی در گلخانه‌های سبزی و صیفی به‌خصوص محصولات خیار و گوجه‌فرنگی که مصرف تازه‌خوری دارند، اعمال روش‌های کنترل با تکیه بر روش‌های غیرشیمیایی راهی برای پیشگیری و کنترل این گونه عوامل بیماری‌زا و نیز تأمین سامت افراد جامعه و حفظ محیط‌زیست است.

با توجه به گسترش نماتدهای ریشه گرهی و دامنه میزبانی وسیعی که دارند، مبارزه با آن‌ها بسیار ضروری است.

علائم آلودگی

علائم بیماری در روی اندام‌های هوایی در ابتدا به‌صورت ضعف عمومی مانند علائم ناشی از کمبود مواد غذایی مثل کمبود آهن، زردی و پژمردگی برگ‌هاست و در نهایت به زوال تدریجی و کاهش محصول در آن‌ها منجر می‌شود. ریشه‌های آلوده در قسمت‌هایی متورم شده و به‌صورت برجستگی (گال) توسعه می‌یابند که موجب می‌شود ریشه به شکل تورم‌های سرطانی درآید. ریشه‌های آلوده کم رشدتر باقی می‌مانند و حالاتی از نکروزشدن و پوسیدگی را در اواخر فصل نشان می‌دهند. بوته‌های آلوده به این نماتد نسبت به سایر بیمارگرهای قارچی و باکتریایی خاکزی حساس‌ترند و در نتیجه خسارت ناشی از آن‌ها را افزایش می‌دهد.

در اوایل رشد گیاه در صورتی که میزان جمعیت نماتد در خاک زیاد باشد، بوته‌میری نیز به وجود می‌آید. علائم بیماری در مواقع گرم سال به‌صورت پژمردگی دیده می‌شود که با خنک شدن هوا گیاه حالت شادابی خود را باز می‌یابد که نشان دهنده نامتعادل و ضعیف کارکردن ریشه‌هاست.

عامل بیماری

نماتدهای ایجادکننده بیماری چهار گونه از جنس Meloidogyne هستند که شامل گونه‌های M. javanica، M. incognita، M. arenaria و M. hapla می‌شوند. جنس‌های نر این نماتد کرمی شکل ولی جنس‌های ماده آن گلابی شکل هستند. نماتدهای ماده پس از جفت‌گیری یا حتی بدون جفت‌گیری با نماتد نر تولید تخم می‌کنند و تخم‌ها را در داخل یک کیسه ژلاتینی قرار می‌دهند. تخم‌ها ممکن است همگی یا برخی از آن‌ها در داخل یا خارج بافت ریشه گذاشته شوند.

زیست‌شناسی

زیست‌شناسی این بیماری به شرح زیر است:

در شرایط مناسب رطوبت و حرارت بالای 22 درجه سانتی‌گراد تخم‌های نماتد تفریخ شده و لارو سن دوم از آن‌ها خارج (لارو سن یک در داخل تخم به وجود می‌آید) و داخل خاک می‌شود. این لاروها بسیار ریز و متحرک هستند و در خاک مرطوب زندگی آزاد و غیرانگلی دارند و به دنبال میزبان به‌کندی حرکت می‌کنند و با جریان آب در داخل خلل و فرج ذرات خاک در حرکت و فعالیت هستند. در صورت عدم دسترسی به میزبان، این لاروها می‌توانند به حالت کمون بدون تغذیه در شرایط نامناسب بیش از یک سال به‌صورت زنده در داخل خاک دوام بیاورند.

لاروهای سن دوم موجود در خاک و تخم‌های موجود در توده ماده ژلاتینی مترشحه توسط نماتد ماده در واقع مرحله عفونت‌زای نماتدهاست و از این طریق به‌وسیله ریشه و حرکت آب و انتقال خاک آلوده در منطقه منتشر می‌شوند. لارو سن دوم به‌محض برخورد با ریشه‌های فرعی گیاه میزبان به داخل آن نفوذ می‌کند. پس از تغذیه و پوست‌اندازی تحرک خود را از دست می‌دهد، متورم می‌شود و در داخل گیاه سر به طرف مرکز و دم به طرف خارج ریشه ساکن می‌شود، زندگی انگلی خود را شروع می‌کند. این لاروها پس از گذرانیدن دو سن لاروی دیگر بالغ می‌شوند.

شکل2- علائم بیماری نماتد ریشه گرهی در گلخانه خیار

نماتدهای نر که از سن سوم قابل تشخیص هستند، پس از بلوغ کرمی شکل متحرک می‌شوند، آنگاه از ریشه خارج و برای جفتگیری در داخل خاک اطراف ماده‌های چسبیده به ریشه به فعالیت می‌پردازند. نماتدهای ماده پس از جفتگیری اقدام به تخمریزی می‌کنند. این نماتدها با استفاده از خاصیت دخترزایی بدون جفتگیری با نماتد نر قادر به تخم‌ریزی و تولید نماتدهای نر و ماده هستند و بدین ترتیب ادامه نسل می‌دهند. تشکیل یک نسل کامل انگل در حرارت 27 درجه سانتی‌گراد حدود 25 تا 28 روز طول می‌کشد.

مدیریت

مدیریت نماتد ریشه گرهی خیار به‌دلیل داشتن میزبان‌های متعدد، خاکزی بودن و نبود سموم مناسب (از نظر کارایی و مقرون به‌صرفه بودن) بسیار مشکل است. با به‌کاربردن روش‌های پیشگیری و کنترل می‌توان از انتشار و گسترش بیماری در مناطق آلوده جلوگیری کرد که در ادامه موارد اجرایی این دو روش ذکر می‌شود.

پیشگیری

مواردی که در پیشگیری این بیماری قابل‌ اجراست، به شرح زیر است:

-خاک گلخانه قبل از کاشت برای اطاع از آلودگی به نماتد و جمعیت آن آزمایش شود.

-از ورود هر گونه نهال، غده، پیاز و نشای مشکوک یا آلوده، به سالن گلخانه ممانعت شود.

-حفظ بهداشت گلخانه و مراقبت از ورود نماتد به محوطه گلخانه از طریق خاک آلوده چسبیده به پای حیوانات، ماشین‌آلات و... انجام شود.

-به مراقبت از زمین‌های سالم و کنترل دائم ریشه گیاهان و علف‌های هرز در داخل و حاشیه گلخانه توجه شود.

-به تغذیه مناسب با کودهای ماکرو و میکرو و تقویت بوته‌ها و نیز رعایت آبیاری منظم توجه شود.

-مسیر آبیاری کنترل شود، به‌طوری که جریان آب از زمین‌های آلوده عبور نکند.

-چرخ ادوات و ماشین‌آلات کشاورزی از خاک و گل قبل از ورود به زمین‌های سالم یا بعد از خروج از زمین‌های آلوده شسته و ضدعفونی شود.

کنترل

مواردی که در کنترل این بیماری قابل اجراست، به شرح زیر است:

-پوشانیدن سطح خاک مرطوب با پلاستیک‌های شفاف به‌مدت 4 تا 5 هفته در طول تابستان، موجب افزایش دمای خاک تا میزان 52 تا55  درجه سانتی‌گراد می‌شود و تأثیر خوبی در کاهش جمعیت این نماتدها دارد. از این روش می‌توان برای ازبین بردن نماتد در خاک‌های آلوده قبل از احداث گلخانه استفاده کرد.

-از آنجایی که فعالیت این عامل بیماری در خاک‌های سبک و ماسه‌ای بیشتر است و باعث افزایش خسارت می‌شود، با افزودن رس به بستر کشت میتوان بافت خاک را اصلاح کرد.

-یکی از اصلی‌ترین روش‌های کنترل نماتدهای انگل، کنترل شیمیایی است که برای گیاهان با ارزش بالای کشاورزی صرفه اقتصادی نیز دارد؛ از جمله ضدعفونی خاک گلخانه قبل از کشت با سموم تدخینی مانند متام سدیم (واپام) به میزان 50 گرم در هر مترمربع خاک می‌تواند در کاهش جمعیت نماتد مؤثر باشد. پس از کاربرد متام سدیم باید بلافاصله زمین را آبیاری کرد، به‌گونه‌ای که رطوبت تا عمق 15 سانتی‌متری نفوذ کند و از پوشش پلاستیکی به‌مدت 48 ساعت استفاده شود. سپس به‌مدت یک تا دو ماه خاک باید هوادهی شود تا در این فاصله مسمومیت خاک برطرف شود. همچنین استفاده از سم ولوم (فلوپیرام) در کشت‌های نشایی و مستقیم خیار به شرح جدول 1 قابل توصیه است. سم ایمیسایفوس (نماکیک % SL 30 ) نیز در کنترل نماتد ریشه‌گرهی خیار همزمان با انتقال نشاء خیار با غلظت (2.5 لیتر در هکتار پشته) موجب کاهش 45 درصدی جمعیت نماتد شده است.

جدول1-روش استفاده از مقدار سم ولوم (فلوپیرام)

خلاصه مطالب

برای پیشگیری از آلودگی به نماتد ریشه گرهی در گلخانه‌های خیار موارد زیر توصیه می‌شود:

-رعایت بهداشت در گلخانه؛

-کنترل آب آبیاری که از مزارع آلوده عبور نکند؛

-ممانعت از ورود هر گونه نهال، غده، پیاز و نشای مشکوک یا آلوده به سالن گلخانه؛

-تغذیه مناسب و آبیاری منظم؛

-در صورت امکان آفتابدهی خاک قبل از کشت برای ازبین بردن آلودگی‌های احتمالی خاک.