مشخصات گیاه‌شناسی خیار
خیار با نام علمی (Cucumis sativus) گیاهی از خانواده کدوئیان می‌باشد. مبدا و منشاء این گیاه کاملا مشخص نیست ولی به احتمال زیاد بومی مناطق گرمسیری آسیا (هندوستان) و آفریقا می‌باشد. خیار گیاهی یک ساله است که حدود 30 گونه آن در آسیا و آفریقا به ثبت رسیده است. ریشه خیار سطحی و گسترده است و فقط تعداد معدودی از ریشه‌ها می‌توانند بیش از عمق 0.5 متری نفوذ کنند. انشعابات زیاد اطراف ریشه باعث می‌شود تا سیستم ریشه‌ای این گیاه سطحی و در عمق کمی از خاک قرار گیرند ولی در خاک‌های سبک می‌توانند تا عمق 80 سانتیمتری نیز نفوذ کنند. برگ‌های بوته خیار بسیار پهن و بزرگ بوده و به وسیله دمبرگ‌های بزرگ به صورت متناسب به ساقه متصل شده‌اند. ساقه خیار به رنگ سبز روشن، آبدار و دارای پوست نازک است. بسته به نوع رقم و جمعیت ممکن است کرک‌ها و یا خارهایی در روی ساقه ملاحظه شود. معمولا روی بوته خیار بین 5 تا 8 ساقه فرعی مشاهده می‌شود. خیار گیاهی یک پایه است ولی گل‌های نر و ماده آن را از هم جدا هستند. گل‌های نر معمولا به صورت گروهی ولی گل‌های ماده بطور جداگانه ظاهر می‌شوند. گل‌های نر زودتر از گل‌های ماده ظاهر شده و تعداد آنها نیز بیشتر است. بعضی از ارقام خیار گل‌های دوجنسی دارند. خیار از نظر گیاه‌شناسی شفت به حساب می‌آید که برون بر نازک، میان بر گوشتی و درون بر آن به علت حضور بذر نیمه سخت است. رنگ میوه از سبز روشن تا سبز تیره متغیر و سطح آن می‌تواند کرکدار، دارای خار و یا فاقد هر دو باشد. بطور کلی صفات ظاهری میوه عامل مهمی در شناسایی و طبقه‌بندی جمعیت‌های گیاه بشمار می‌رود. معمولا میوه خیار نارس برداشت می‌شود مگر اینکه تولید بذر مد نظر باشد. در صورتی که میوه خیار به موقع چیده نشود، رشد آن سایر گل‌های ماده را تحت تاثیر هورمونی قرار می‌دهد و رشد سایر میوه‌ها را کند و یا متوقف می‌کند.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی خیار
|
نام فارسی
|
خیار سبز
|
|
نام انگلیسی
|
Cucumber
|
|
نام علمی
|
Cucumis sativus
|
|
خانواده
|
Cucurbitaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و میوه خیار
کاشت
خیار گیاهی مناسب برای مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است. حداقل دما برای جوانه‌زدن بذر خیار 12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دامنه دمای برای رشد و تولید میوه 23 تا 27 درجه سانتیگراد است. در دمای بالاتر از 30 درجه سانتیگراد گیاه به رشد رویشی تمایل پیدا می‌کند و میزان میوه کاهش می‌یابد. با کاهش دما تا 23 درجه تمایل گیاه به تولید گل بیشتر می‌شود. در دمای پایین‌تر از 23 درجه، رشد کند شده و عملکرد کاهش پیدا می‌کند. تغییرات شدید دمای شب و روز و میزان دمای کم در شب می‌تواند باعث کاهش طعم و مزه تلخی خیار، بد شکل شدن میوه‌ها و نیز افتادن میوه‌های کوچک شود. دمای حداکثر برای خیار 40 درجه سانتیگراد گزارش شده است.
بطور کلی خیار در هر نوع خاکی قابل کشت است ولی خاک مناسب برای خیار در هر نوع خاکی قابل کشت است ولی خاک مناسب برای خیار تشکیل شده است از 20 تا 40 درصد ذرات خاک و 60 تا 80 درصد حفره‌های هوا (حفره‌های آب 40 تا 50 درصد و حفره‌های هوا 20 تا 30 درصد).
در نواحی معتدل کشور، کشت خیار به صورت بهاره انجام می‌شود ولی در نواحی گرم نظیر خوزستان کشت در زمستان انجام میگیرد. در کشت‌های بهاره معمولا آماده سازی زمین از ماه‌های قبل یعنی در فصل زمستان صورت میگیرد. شخم اولیه عمیق بوده و معمولا پس از شخم اولیه تا 30 تن در هکتار کود دامی کاملا پوسیده به خاک اضافه می‌شود. شخم ثانویه قبل از کاشت و در اوایل بهار و کشت‌های بهاره یا اوایل زمستان در نواحی گرم و در کشت‌های زمستانه صورت میگیرد.
معمولا آماده سازی زمین زراعی بصورت جوی و پشته انجام میگیرد. عرض جوی‌ها 60 سانتیمتر و عرض پشته‌ها بین 1.5 تا 2 متر در نظر گرفته می‌شود. کشت در دو طرف جوی انجام می‌شود. فاصله بوته‌ها بسته به رقم از 30 تا 70 سانتیمتر متغییر است. در ایران کشت و برداشت خیار معمولا بصورت سنتی و بدون ماشین صورت میگیرد.
چون بوته خیار نسبت به سرما حساس می‌باشد، کاشت آن تا برطرف شدن خطر یخبندان به تعویق می‌افتد. بذرها را 24 ساعت قبل از کاشت خیس کرده و سپس در منطقه داغ آب حفرهای به عمق تقریبی 4 الی 5 سانتیمتر ایجاد گردید، اقدام به کاشت بذر مینمایند. معمولا در هر حفره 3 تا 4 عدد بذر ریخته و سپس روی آنها را با خاک می‌پوشانند. یک الی دو هفته بعد از کشت، وقتی بوته‌ها 3 تا 4 برگه شدند، اقدام به تنک کردن می‌شود. مقدار بذر مورد نیاز برای کشت یک هکتار خیار بین 3 تا 4 کیلوگرم متغیر می‌باشد.
شکل 2- مزرعه خیار
داشت
آبیاری خیار بسته به بافت خاک متغییر بوده و در خاک سبک حدود هر ۵ روز و در خاک سنگین هر هفته آبیاری انجام می‌شود. خیار پهن برگ بوده و بخاطر تعرق بالا کمبود آب می‌تواند رشد آن گیاه را بسیار محدود کند.
شکل 3- آبیاری قطره‌ای مزرعه خیار
کودهای آلی مثل کودهای حیوانی، کمپوست و یا تورب می‌توانند این شرایط ایده آل را فراهم کنند. خیار با کیفیت عالی در خاک‌های سبک و گرم با آب کافی به عمل می‌آید. زمین‌های خیلی سرد و خیلی گرم برای کشت این گیاه مناسب نیستند. چنانچه زودرسی مورد توجه باشد، خاک باید شنی و لومی باشد ولی چنانچه محصول بیشتری مورد نظر است، باید آن را در خاک‌های رسی لومی بکاریم.
خیار نسبت به نوع کود دامی و شیمیایی عکس‌العمل مثبت نشان می‌دهد. مقدار کود دامی برای گیاهان به عواملی همچون حاصلخیزی خاک، میزان کود دامی داده شده در کشت قبلی، نوع کشت قبلی و بلاخره قرار دادن گیاهان تیره بقولات در تناوب بستگی دارد. اگر از نظر مصرف کود دامی محدودیتی وجود نداشته باشد، میتوان بین 25 تا 30 تن در هکتار کود دامی به زمین اضافه نمود. در بسیاری از نقاط استفاده از کود سبز نیز معمول است. در نقاطی که از کود دامی و سبز استفاده نمی‌شود، استفاده از کودهای شیمیایی ضروری است. مقدار و نوع آن بستگی به درجه حاصلخیزی خاک و همچنین محصولاتی که قبلا در زمین کاشته شده‌اند، دارد. مقدار 100 تا 120 کیلوگرم ازت، 150 تا 180 کیلوگرم فسفر و در حدود 70 تا 80 کیلوگرم پتاس در هکتار توصیه می‌شود. البته مقداری از کود ازته را نیز بصورت سرک به خاک می‌دهیم. کود سرک را میتوان در دو یا سه مرحله به زمین اضافه کرد. اولین مرحله وقتی است که شاخه‌های فرعی شروع به رشد می‌کنند. در هر مرتبه میتوان بین 40 تا 60 کیلوگرم کود ازته به زمین داد. ازت در رشد رویشی و همچنین رشد میوه نقش مهمی دارد.
برداشت
معمولا میوه خیار به صورت نارس برداشت می‌شود. اولین برداشت 60 الی 70 روز پس از کاشت می‌باشد. برای برداشت خیار به صورت نارس باید مرتب در مزرعه گردش کرد و خیار‌های سبز قلمی را چید. برداشت به فاصله دو تا سه روز از یکدیگر انجام می‌شود. برداشت برای خیارشور روزانه انجام می‌شود. در صورتی که هدف تولید بذر باشد باید اجازه داد تا میوه کاملا رشد کرده و دوره رشد فیزیولوژیکی خود را به پایان برساند. در شرایط فضای آزاد معمولا یک آبیاری بین دو برداشت انجام می‌شود. تعداد چین‌ها با توجه به رقم و شرایط محیطی و آماده سازی زمین ممکن است تا 20 بار هم انجام شود. برداشت مکانیکی در ایران مرسوم نیست ولی در کشورهایی که در زمینه صنایع تبدیلی خیار فعال‌تر هستند، بسیار استفاده می‌گردد.
شکل 4- برداشت خیار