مشخصات گیاه‌شناسی نخود
نخود زراعی با نام علمی (Cicer arietinum) از خانواده (Legumes) و گیاهی یک ساله است (نخود گونه های چند ساله نیز دارد). ارتفاع آن بین 20-60 سانتیمتر، بوته آن دارای ساقه‌های فرعی نسبتا زیادی می‌باشد. سطح تمام اندام‌های آن را کرک‌های ظریفی گرفته و مایع چسبناکی از آن‌ها تراوش می‌شود که مصارف دارویی دارد. ریشه نخود بسیار قوی و به خوبی گسترش می‌یابد و در بعضی گونه‌ها تا عمق 1-2 متر نفوذ می‌کند. ساقه آن پرزدار است، دانه آن در ارقام مختلف به رنگ‌های سفید، سیاه، قهوه‌ایی و زرد دیده می‌شود، وزن صد دانه نخود زراعی 17-55 گرم می‌باشد.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی نخود
|
نام فارسی
|
نخود،
|
|
نام انگلیسی
|
gram
|
|
نام علمی
|
Cicer arietinum
|
|
خانواده
|
Legumes
|
شکل 1- آشنایی با بوته، گل، غلاف و دانه نخود
کاشت
نخود گیاهی است مقاوم به خشکی و نیاز به اقلیمی خشک و سرد دارد. نخود به رطوبت اضافی خاک و هوا حساس می‌باشد و هوای ابری به مدت طولانی موجب کم شدن تعداد گل‌ها، میوه‌ها و همچنین تشدید بیمارهای گیاهی مخصوصا بیماری برق‌زدگی می‌شود. نخودهای پاییزه دماهای بالا و پایین را بخوبی تحمل می‌کنند و در دمای 2-5 درجه سانتیگراد شروع به جوانه‌زنی می‌نمایند. شاخ و برگ‌ها تا دمای 8- را تحمل می‌کنند. دمای مطلوب برای رشد نخود 25 درجه سانتیگراد است. در دوران گلدهی نیاز به دما و درجه حرارت معتدل دارد، زیرا هوای داغ و تنش خشکی شدیدا موجب کاهش عملکرد می‌شود. بطور کلی میتوان گفت بهترین شرایط آب و هوایی در کشور ما برای کشت نخود، مناطق معتدله و سردسیر می‌باشد.
نخود قادر است در اکثر خاک‌ها رشد می‌نماید ولی بهترین و مطلوب‌ترین خاک برای نخود خاک‌های لومی عمیق (خاک‌هایی که دارای رس، شن و سیلت و نسبت مناسب باشند خاک لومی می‌گویند) مخصوصا لومی‌های که به اندازه کافی دارای آهک باشد. نخود به شوری خاک بسیار حساس است، بطوری که کشت این محصول در خاک‌های شور در زمان جوانه‌زنی منجر به عدم یکنواختی در سبز شدن بذر در خاک می‌شود.
کشاورزان معمولا بعد از برداشت گندم در شهریور ماه، زمین را شخم می‌زنند و یا این عمل را پس از بارندگی پاییزه انجام می‌دهند. در اواخر زمستان بسته به نوع شرایط محیط زمین را تسطیح و کشت انجام می‌شود. انتخاب بذر مناسب جهت کشت، یکی از عوامل موثر برای رسیدن به تولید بالا می‌باشد. با توجه به شرایط اقلیمی و نوع منطقه باید از ارقامی استفاده شود که دارای قدرت سازگاری بالا بوده و از نظر خصوصیات بذری دارای کیفیت مناسب باشند. بذرهای انتخاب شده باید سالم، دارای قدرت جوانه‌زنی بالا و عاری از هرگونه بذر علف‌های هرز باشند و بر اساس آخرین توصیه‌های تحقیقاتی ارقام مناسب هر منطقه مشخص و مورد استفاده قرار گیرد. عمق کاشت در اراضی دیم و در خاک‌های لومی 8 سانتیمتر و در خاک‌های رسی 6 سانتیمتر است.
نخود گیاهی است روز بلند و اثر متقابل درجه حرارت و طول روز، تاریخ گلدهی آن را تحت کنترل دارد و این موضوع بسیار مهم است و می‌بایست از روی اطلاعات هواشناسی حاصله، تاریخ کشت را در هر منطقه طوری تنظیم نمود که بیشترین عملکرد را به دست آورد.
در چند سال اخیر کشت پاییزه نخود مرسوم شده که با ارقام اصلاح شده و مقاوم به سرما و بیماری انجام می‌گیرد. مناسب‌ترین زمان کشت در این شرایط بعد از بارندگی موثر (20 آبان تا 20 آذر) می‌باشد. قبل از کاشت بهتر است برای جلوگیری از خسارت قارچ‌های خاکزی بذرها را با سموم قارچکش نظیر مانکوزب، کاربوکسین تیرام، کاپتان و ... به نسبت دو در هزار ضد عفونی کرد.
شکل 2- مزرعه نخود
داشت
آبیاری در نخود در چند نوبت انجام می‌شود. نوبت اول آبیاری بعد از کاشت و در صورت فراهم نبودن رطوبت برای جوانه‌زدن صورت می‌گیرد و نوبت‌های بعدی بسته به شرایط خاک و محیط از هنگام به گُل نشستن تا رسیدن دانه ادامه خواهد داشت. زمان ظهور گل‌ها 60 تا 50 روز بعد از سبز شدن دانه‌ها و تاریخ ظهور غلاف‌ها 90 تا 80 روز بعد از سبز شدن است. در واقع نوبت‌های بعدی آبیاری در بهار به تعداد 3 الی 4 مرتبه به فاصله هر 7 الی 10 روز یک بار از شروع گلدهی تا رسیدن دانه‌ها ادامه دارد.
برای تعیین میزان کود مورد نیاز در زراعت نخود مناسب‌ترین شیوه انجام آزمون خاک می‌باشد. بر اساس آزمون خاک نوع و میزان کود مورد نیاز زمین به آن اضافه می‌شود.
به دلیل وجود گره‌های تثبیت کننده ازت اتمسفری روی ریشه نخود، میزان نیاز این زراعت به ازت کم می‌باشد و کود ازت را به عنوان استارتر رشد اضافه می‌کنیم، که این عمل موجب افزایش محصول در اراضی شنی لومی و یا اراضی که از نظر ازت فقیر هستند، می‌شود. ازت شروع کننده نه تنها در افزایش محصول نخود، بلکه در تولید خود ازت هم مفید است. چون نخود جزء گیاهان تثبیت کننده ازت می‌باشد و اگر شرایط برای فعالیت همزیستی بین باکتری و گیاه فراهم باشد، نیازی به افزودن بیش از حد کود ازت نیست.
در صورتی که در خاک میزان فسفر، کمتر از 2 پی پی ام باشد، مقدار 90 -50 کیلوگرم در هکتار فسفر خالص در یک هکتار بدون تماس با بذر در عمق پایین تر از بذر استفاده می‌شود.
بکار بردن عناصر کم مصرف مانند روی، آهن، منگنز و مولیبدن شرایط مطلوبی برای فعالیت ریزوبیوم‌ها و تثبیت ازت فراهم می‌کند. سوافات روی تا 20 کیلوگرم، منگنز تا 10 کیلوگرم در یک هکتار استفاده می‌شود و همچنین آهن 5 درصد بصورت محلول پاشی بر روی برگ‌ها قابل توصیه است.
برداشت
بهترین زمان برداشت، هنگامی است که دانه زیر دندان بشکند و له نشود. جهت انبار نمودن نخود باید دارای رطوبتی کمتر از 16 درصد باشد. زمانی که رطوبت مزرعه برای برداشت مناسب باشد با انجام تنظیمات خاصی در قسمت کوبنده و ضد‌کوبنده کمباین با استفاده از هِد مخصوص برداشت نخود انجام می‌شود. در برداشت دستی با استفاده از نیروی انسانی اقدام به چیدن محصول نخود می‌شود.
شکل 3- برداشت دستی و مکانیکی نخود