آشنایی با سوسک کک مانند کلزا

سوسک کک مانند کلزا

قاب بالان خانواده Chrysomelidae با حدود 40000 گونه، یکی از بزرگ‌ترین و متنوع ترین گروه‌های حشرات برگ خوار می‌باشند. این خانواده شامل 19 زیرخانواده و 2500 جنس است. اعضای این خانواده به دلیل این که از گیاهان نهان دانه تغذیه می‌کنند، آفت بسیاری از محصولات کشاورزی بوده و دارای اهمیت اقتصادی هستند. از مشخصات این سوسک‌ها بدن محدب با رنگ آمیزی درخشان و متنوع و همچنین پنجه پنج بندی در هر پا می‌باشد که به دلیل کوچک بودن بند چهار و مخفی شدن آن به وسیله بند سوم، چهاربندی به نظر می‌رسد.

سوسک‌های کک مانند، گروهی از این قاب بالان برگ‌خوار می‌باشند که به قبیله Alticini تعلق دارند. این حشرات اندازه بسیار ریز تا متوسط دارند و به دلیل پهن بودن ران پاهای عقب قدرت جهیدن دارند و به این نام خوانده می‌شوند. لارو و حشرات کامل این سوسک‌ها از بخش‌های مختلف گیاه شامل برگ، ساقه، ریشه و به ندرت از گل‌ها تغذیه می‌کنند.

سوسک‌های کک مانند مزارع کلزا اغلب تک نسلی هستند، به صورت حشرات کامل تابستان گذرانی می‌کنند و در فصل پاییز وارد مزارع کلزا می‌شوند. در ایران، بیشترین خسارت به کلزا توسط دو جنس از این سوسک‌ها به نام‌های Psylliodes و Phyllotreta ایجاد می‌شود. حشرات کامل هر دو جنس، پای بوته‌های کلزا و داخل خاک تخم ریزی می‌کنند. لاروهای جنس Phyllotreta پس از خروج از تخم، روی ریشه کلزا مستقر می‌شوند، ولی لاروهای جنس Psylliodes وارد دمبرگ و ساقه شده و از اواسط فصل پاییز تا اوایل بهار از بافت گیاه تغذیه می‌کنند. این حشرات پس از طی سه سن لاروی روی خاک می‌افتند و داخل خاک شفیره می‌شوند. حشرات کامل در اواخر بهار و اوایل تابستان از خاک خارج شده و خارج از مزرعه تابستان گذرانی می‌کنند.

سوسک‌های کک مانند پراکنش جهانی دارند و تاکنون حدود 8000 گونه از 500 جنس، از آن‌ها توصیف شده است. با وجود اهمیت و انتشار وسیع این حشرات در دنیا همچنان وجود تعدادی گونه‌های ناشناخته در مناطق مختلف پیش بینی می‌شود. با این حال و علی‌رغم اهمیت اقتصادی، مطالعات تاکسونومی جامع و دقیقی روی سوسک‌های کک مانند انجام نشده است و هنوز بین متخصصین این سوسک‌ها، اختلاف نظرهای زیادی درباره جایگاه زیرخانواده، جنس و گونه‌های آن وجود دارد. بیشتر این حشرات محدودخوار (Oligophagous)، برخی چندخوار (Polyphagous) و تعداد بسیار کمی از آن‌ها تک‌خوار (Monophagous) می‌باشند. بیشتر این سوسک‌ها از برگ‌های گیاهان علفی و تعداد کمی از آن‌ها از بوته‌ها (bushes) و یا درختان تغذیه می‌کنند. بسیاری از این حشرات از آفات مهم بوده و خسارات جدی به گیاهان زراعی وارد می‌آورند. برخی از گونه‌ها نیز در کنترل علف‌های هرز نقش مهمی را ایفا می‌کنند.

گیاه کلزا با نام علمیBrassica napus Linnaeus ، از دانه‌های روغنی تیره چلیپاییان (Brassicaceae) می‌باشد که سطح زیر کشت آن در کشور روند افزایشی داشته و نقش عمده‌ای در تولید روغن خوراکی مورد نیاز کشور ایفا می‌کند. کلزا در مراحل مختلف رشد توسط آفات و عوامل بیمارگر مورد حمله قرار می‌گیرد که به شکل‌های گوناگونی به گیاه خسارت‌زده و باعث کاهش محصول می‌گردند. سوسک‌های کک مانند، هم به صورت حشره کامل و هم لارو از گیاه کلزا تغذیه می‌کنند، ولی خسارت اصلی از تغذیه حشرات کامل سوسک‌ها روی گیاهچه و برگ‌های اولیه کلزا ایجاد می‌شود. خسارت لاروها که داخل بافت گیاه یا روی ریشه تغذیه می‌کنند، اغلب از اهمیت کمتری برخوردار است.

 

روش‌هاي جمع‌آوري سوسک‌هاي كک مانند در مزارع كلزا

گیاه کلزا پس از مرحله جوانه‌زنی، در حالت گیاهچه بسیار آسیب‌پذیر می‌باشد و در این دوره رشد تا مرحله روزت (رشد بوته ای کلزا)، خسارت سوسک‌های کک مانند بسیار قابل توجه است. در این زمان برای پایش فعالیت این حشرات از تله‌های چسبی و به خصوص از تله بشقابی زرد رنگ استفاده شد. مطالعات انجام شده نشان داده است که با استفاده از تله‌های بشقابی می‌توان تنوع و تعداد بیشتری از سوسک‌های کک مانند را جمع‌آوری کرد. بدین منظور از تله‌های بشقابی چهارگوش زرد رنگ به ابعاد  25× 17 ×5  هستند استفاده شد. در درون هر تله به اندازه نصف حجم ظرف آب، چند قطره مایع شوینده برای از بین بردن کشش سطحی آب و مقداری نمک طعام به عنوان ضد یخ ریخته شد. برای جلوگیری از سرریز شدن محلول به دلیل بارندگی در لبه تله‌ها در چهار طرف سوراخ شد. از آن جایی که در برخی مناطق به خصوص در ارتفاعات، شدت باد زیاد است، سنگی در داخل ظروف گذاشته شد. در یک برنامه هفتگی از زمان سبز شدن تا ساقه‌دهی کلزا، سوسک‌های در تله افتاده به کمک صافی جمع‌آوری و به داخل ظروف نگه‌داری محتوی الکل 70 در صد انتقال داده شدند. البته با بزرگ‌تر شدن گیاه و افزایش طول ساقه‌ها قبل از مراحل گلدهی از تور حشره‌گیری و یا تکاندن گیاه درون سینی و جمع‌آوری توسط آسپیراتور برای نمونه برداری استفاده شد. خسارت تغذیه این حشرات روی برگ‌های کلزا به صورت سوراخ‌های نامنظم می‌باشد که بافت اطراف این سوراخ‌ها نیز بر اثر تغذیه سوسک‌ها از بین می‌رود.

پس از جمع‌آوری، نمونه‌های نگهداری شده در الکل، تمیز شده و برای مطالعه با شکل دادن پاها و شاخک‌ها از سطح شکمی بر روی پالت چسبانده شدند. برای شناسایی در حد گونه نیاز هست که با جدا کردن شکم، اندام‌زادآوری نمونه‌های ماده و نر پس از مطالعه، در پایین همان پالتی که نمونه روی آن قرار داده شده است چسبانده شود. البته برای شناسایی درسطح جنس نیازی به بررسی اندام زادآوری نیست. پس از آن پالت نمونه‌ها در نزدیکی لبه انتهایی سوزن‌زده و لیبل حاوی اطلاعات محل جمع آوری و نام جمع‌آوری کننده در زیر آن قرارداده شدند. در نهایت نمونه‌ها به جعبه‌های مخصوص نگه‌داری نمونه‌ها در کلکسیون حشرات‌های که میرزایانس انتقال داده و سپس شناسایی شدند.

 

شناسايي سوسک‌هاي كک مانند مزارع كلزا

سوسک‌های کک مانند، قاب بالان کوچک تا متوسطی هستند که در دید اول با قدرت جهش بوسیله ران‌های عقبی ضخیم شده خود به راحتی از دیگر سوسک‌های موجود در مزارع کلزا قابل تشخیص می‌باشد. از نظر اندازه این قاب بالان به سوسک‌های گرده‌خوار Nitidulidae شبیه هستند ولی با توجه به ویژگی ضخیم شدگی ران‌ها از این حشرات تفکیک می‌شود. تشخیص سوسک‌های کک مانند از سرخرطومی‌های مزارع کلزا علاوه بر ویژگی ران‌ها، به واسطه عدم وجود قطعات دهانی خرطوم مانند به سادگی امکان‌پذیر است.

برای شناسایی جنس‌های مختلف سوسک‌های کک مانند به طور عمده از خصوصیات مختلفی شامل شکل و تعداد بندهای شاخک، شکل سا‌ های عقبی، بندهای پنجه، خصوصیات پیش گرده، خصوصیات پیشانی، رنگ و نقطه‌های سطح بالای بدن استفاده می‌شود. در دید اول برخی جنس‌ها بر اساس صفات شاخک، پیش گرده و بال پوش به راحتی از بقیه قابل تفکیک می‌باشند. این حشرات اغلب رنگ‌های براق دارند.

تاکنون 9 جنس از این قاب بالان در مزارع کلزای کشور جمع‌آوری شده است که برخی از آن‌ها با خسارت‌زایی بالا و برخی نیز تاکنون به صورت موردی در مزارع یاد شده دیده شده است. 

 

نتايج

در ایران 18 جنس از این قاب بالان در مناطق مختلف پراکندگی دارند که تاکنون 9 جنس از آن‌ها از مزارع کلزا جمع‌آوری و شناسایی شده است. در این میان گونه‌های برخی از جنس‌ها مانند Psylliodes و Phyllotretta  به عنوان آفت‌های مهم کلزا می‌باشند و برخی دیگر از جنس‌ها مانند Podagrica به طور نادر در این مزارع جمع‌آوری شده‌اند ولی از آن جایی که در ظاهر به برخی آفات پرتعداد شباهت دارند در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته‌اند. 

 

جنس Altica

این جنس یکی از بزرگترین جنس‌های زیرخانواده می‌باشد که شامل 300 گونه در دنیا است و 80 گونۀ آن در منطقۀ دیرین شمالگان (Palaearctic) وجود دارد. در گونه‌های این جنس اندازه بدن متوسط تا بزرگ بوده و شکل آن کما بیش تخت است. رنگ بدن آبی، سبز یا بنفش متالیک است که گاهی انعکاس قرمز یا برنز رنگ دارد. بخش شانه‌ای در بال پوش‌ها واضح می‌باشد و نقاط روی بال پوش‌ها پراکنده بوده و ردیف‌های واضحی را ایجاد نمی‌کنند. پیش گرده در این جنس دارای فرورفتگی عرضی می‌باشد که تا نزدیکی کناره‌ها امتداد دارد. ساق‌های میانی در طول خود شیار باریکی دارند. افراد این جنس ظاهری کاملا مشابه داشته و شناسایی بسیاری از گونه‌های این جنس به ویژه بر اساس نمونه‌های ماده امکان پذیر نمی‌باشد. بهترین صفت برای تشخیص گونه‌های این جنس خصوصیات موجود در اندام زادآوری نمونه‌های نر می‌باشد.

افراد این جنس از گیاهان علفی، بوته‌ها، درختان و درختچه‌ها متنوعی تغذیه می‌کنند و از گونه‌های کمیاب‌تر در مزارع کلزا می‌باشند. تاکنون یک گونه Altica oleracea (Linnaeus) از این جنس از مزارع کلزا جمع آوری شده است.

شکل1- Altica oleracea (Linnaeus)

جنس Aphthona

این جنس نیز یکی از پرگونه‌ترین جنس‌های زیر خانواده است و در دنیا حدود 350 گونه را در بر می‌گیرد که 130گونه از آن در منطقه دیرین شمالگان پراکنده هستند. بدن در گونه‌های این جنس کوچک تا متوسط است و به شکل تخم مرغی کشیده یا کمابیش محدب دیده می‌شود. رنگ بدن سیاه، قهوه‌ای تیره یا زرد است که گاهی بازتاب فلزی دارد .گونه‌هایی که رنگ زرد دارند در ظاهر به گونه‌های جنس Longitarsus شباهت دارند ولی با بند اول کوتاه پنجه از این جنس قابل تمایز است. برآمدگی پیشانی گونه‌های این جنس را در وهله اول از جنس‌های نزدیک به آن جدا می‌کند. پیش گرده در این جنس بدون فرورفتگی عرضی می‌باشد. برجستگی شانه‌ای در برخی گونه‌ها دیده می‌شود. نقاط روی بال پوش‌ها پراکنده بوده ولی گاهی ردیف‌های واضح کوتاهی در بخش بالایی بال پوش‌ها دیده می‌شود.

 

شکل2-Aphthona maculate Allard

جنس Chaetocnema

این جنس پراکندگی وسیع در دنیا دارد و بیشتر از 300 گونه را شامل می‌شود که بیش از 70 گونه آن در منطقه ی دیرین شمالگان وجود دارند. بدن گونه‌های این جنس کوچک تا متوسط بوده و به شکل تخم مرغی کشیده دیده می‌شود. رنگ بدن آن‌ها زرد، قهوه‌ای، قهوه‌ای تیره یا سیاه است که در برخی گونه‌ها جلای فلزی دارد. گاهی رنگ پیش گرده و بالپوش متفاوت می‌باشد.از مهمترین خصوصیات شناسایی افراد این جنس از سایر سوسک‌های کک مانند می‌توان به اتصال دو بند اول شکم و دندانه‌دار بودن ساق‌های میانی و عقبی اشاره کرد. صفات مهم برای تفکیک گونه‌ها شکل بخش پیشانی، الگوی نقطه گذاری پیش گرده و بال پوش‌ها و رنگ قسمت‌های مختلف بدن می‌باشد. به طور کلی گونه‌های مختلف این جنس شباهت ظاهری بسیار زیادی به هم دارند به طوری که در بسیاری از موارد شناسایی آن‌ها به وسیله خصوصیات ریخت‌شناسی خارجی امکان پذیر نمی‌باشد و برای شناسایی گونه به بررسی خصوصیات اندام تولید مثلی ماده و نر نیاز است.

با وجودی که برخی از گونه‌های این جنس از آفات مهم محصولات کشاورزی بوده و خسارت شدید ایجاد می‌کنند، در مزارع کلزا به صورت پراکنده دیده شده است. تاکنون 3 گونه Chaetocnema hortensis(Geoffroy) ، Chaetocnema scheffleri (Kutschera) و Chaetocnema tibialis (Illiger)) از این جنس از مزارع کلزای شمال کشور جمع‌آوری شده است. گونه C. hortensis به عنوان آفت در مزارع گندم و جو در منطقه پالیارکتیک شناخته شده است. گونه‌های این جنس میزبان‌های مختلف دارند که از این میان می‌توان به چغندر، علف هفت بند، ترشک و بید اشاره کرد.

 

شکل3-Chaetocnema hortensis (Geoffroy)

جنس Dibolia

این جنس به طور عمده در نیمۀ شمالی کره زمین پراکنش دارد و از حدود 60 گونه در دنیا، 37 گونه در منطقه دیرین شمالگان انتشار دارد. بدن در گونه‌های این جنس به اندازۀ کوچک تا متوسط است و شکل کلی آن تخم مرغی شکل و محدب می‌باشد. مشابه Chaetocnema ، در اعضای این جنس نیز سر به حالت فرورفته در پیش گرده به نظر می‌رسد ولی با بررسی خصوصیات ساق‌های عقبی می‌توان آن‌ها را به راحتی از یکدیگر تفکیک کرد. رنگ بدن قهوه‌ای تیره یا سیاه است که در برخی گونه‌ها بازتاب فلزی دارد. گاهی پیش گرده و بالپوش رنگ‌های متفاوت دارند. گونه‌های این جنس صفات متنوعی در نقطه گذاری بال پوش دارند، ولی همگی به دلیل پهن و در انتها دوشاخه بودن خیار ساق‌های عقبی به آسانی از بقیه سوسک‌های کک مانند قابل تشخیص می‌باشند.

افراد این جنس هم در دوره لاروی و هم به شکل حشرات کامل از برگ‌ها تغذیه می‌کنند. لاروها در برگ سوراخ‌هایی حفر می‌کنند و پس از بیرون آمدن از تخم با سوراخ کردن برگ از بافت مزوفیل تغذیه کرده و مراحل مختلف لاروی را در برگ می‌گذرانند.

تاکنون گونه Dibolia iranica Mohr از مزارع کلزای شمال ایران جمع‌آوری شده است.

شکل4-Dibolia iranica Mohr

جنس Hermaeophaga

از این جنس 20 گونه در دنیا و 5 گونه در منطقه دیرین شمالگان وجود دارد. در این جنس اندازۀ بدن کوچک تا متوسط است. این جنس دو زیرجنس دارد که در زیرجنس Hermaeophaga رنگ بدن آبی و سبز متالیک و در زیرجنس Orthocrepis بدن به رنگ زرد تا قهوه‌ای می‌باشد. پیش گرده با شیار عرضی بوده که در دو طرف به وسیله شیارهای طولی کوتاهی محدود می‌شود. بال پوش‌ها با برجستگی شانه‌ای واضح و نقاط پراکنده می‌باشد.از میزبان‌های گیاهی این جنس می‌توان به کرچک و کبر اشاره کرد.

 در ایران تنها گونۀ Hermaeophaga ruficollis (Lucas) گزارش شده است که از مزارع کلزای شمال کشورهم جمع آوری شده است.

شکل5- Hermaeophaga ruficollis (Lucas)

 

جنس Longitarsus

گونه‌های این جنس پراکنش جهانی داشته و با بیش از 700 گونه در دنیا، بزرگترین جنس سوسک‌های کک مانند می‌باشد و در ایران نیز پر شمارترین جنس این حشرات می‌باشد. افراد این جنس اندازه‌ای بین 2 تا 4میلی‌متر دارند. شناسایی این جنس به راحتی به واسطه این که طول بند اول پنجه‌های عقبی بیش از نصف طول ساق‌های عقبی بوده و بال پوش با نقاط پراکنده می‌باشد به راحتی از سایر جنس‌های این قبیله انجام می‌شود. بدن در گونه‌های این جنس کوچک تا متوسط و تخم مرغی بوده و از دید جانبی محدب است. رنگ بدن زرد، قهوه‌ای یا سیاه بوده که در برخی نمونه‌ها بازتاب فلزی دارد. درز بالپوش‌ها معمولا تیره بوده و به ندرت روی بالپوش‌ها لکه دیده می‌شود. بر حسب رنگ بدن و شکل انتهای بال پوش‌ها دو زیرجنس Longitarsus و Testergus برای این جنس توصیف شده است که در ایران افراد هر دو زیرجنس پراکندگی وسیعی دارند.

بسیاری از گونه‌های این جنس تک خوار و محدود خوار می‌باشند ولی با این وجود به دلیل تنوع گونه‌های این جنس میزبان‌های زیادی برای آن‌ها از تیره‌های مختلف گیاهی مانند گاوزبانیان، نعناییان، کاسنیان، بارهنگیان، گل میمونیان، پیچکیان، و تعدادی تیره‌های دیگر اعلام شده است. گونه‌های از قبیل Longitarsus fallax Weise ، Redtenbacher fuscoaeneus. L ، pellucidus (Foudras).  L  و (Foudras) succineus. L درمزارع کلزا در ایران با جمعیت کم دیده شده است.

 

جنس Phyllotreta

جنس Phyllotreta با حدود 250 گونه در دنیا و 150 گونه در منطقه دیرین شمالگان یکی از پر تعدادترین جنس‌های سوسک‌های کک مانند می‌باشند. اندازه‌ی بدن گونه‌های این جنس کوچک، تخم مرغی کشیده و معمولا تخت است. رنگ بدن کاملا سیاه یا سیاه با بازتاب برنزی، سبز یا آبی است. در برخی نمونه‌ها بال پوش‌ها دارای نوار طولی زرد یا لکه‌های زرد می‌باشند. پیش گرده بدون شیار یا فشردگی عرضی می‌باشد. بال پوش‌ها به طورواضحی تخت بوده و کناره‌ها موازی به نظر می‌رسد.

این جنس میزبان‌های گیاهی متنوعی دارد و از بسیاری تیره‌های گیاهی مانند چلیپایان، کبریان، اسیپرکیان، تاج خروسیان و پنیرکیان تغذیه می‌کنند. به طور کلی گونه‌های جنس Phyllotreta ترجح غذایی بیشتری نسبت به گیاهان تیرۀ چلیپایان (شامل کلزا) دارند و 62 درصد افراد این جنس محدود خوار بوده و بیشتر از این تیرۀ گیاهی تغدیه می‌کنند. گونه‌های این جنس از آفات مهم و خسارت‌زای گییاه کلزا محسوب

می‌شود و اهمیت اقتصادی دارد. در میزارع کلزا گونیه Phyllotretta corrugata Reiche هم با تله‌های چسبی و هم با تله‌های بشقابی جمع‌آوری شده‌اند

.شکل6- Phyllotretta corrugata Reiche

 

جنس Podagrica

این جنس در اروپا، آسیای صغیر و میانه، آفریقا، هندوستان و سریلانکا پراکنش دارد که فقط 5 گونه از آن در منطقه‌ی دیرین شمالگان وجود دارد. بدن دارای اندازۀ متوسط بوده و تخیم مرغی شکل است و از دید جانبی محدب می‌باشد. سر و پیش گرده معمولا قهوه‌ای مایل به قرمز یا قرمز، بالپوش‌ها آبی تیره، سبز یا بنفش بوده و بازتاب فلزی دارد. پیش گرده در گوشه‌های جلوی لبه برجسته و در قسمت عقبی دو شیار کوچک نزدیک به کناره‌ها دارد. بال پوش‌ها با نقطه گذاری پراکنده می‌باشند.

در ایران یک گونه Podagrica malvae (Illiger) گزارش شده است که میزبان آن به طور عمده ازگیاهان تیره پنیرکیان می‌باشد. این گونه از مزارع کلزای استان مازندران جمع آوری شده است.

 

جنس Psylliodes

این جنس پراکنش وسیع جهانی داشته و حدود 200 گونه در دنیا دارد که 100 گونه آن در منطقه دیرین شمالگان انتشار دارد. اندازۀ بدن در گونه‌های این جنس کوچک تا متوسط بوده و استوانه‌ای شکل است که کناره‌های بدن تقریبا موازی هم می‌باشند. بدن از دید جانبی صاف تا محدب می‌باشد که البته در مقایسه با جنس قبلی به طور مشخصی محدب و برجسته‌تر می‌باشد. رنگ بدن سیاه، قهوه‌ای و زرد بوده و درز بالپوش‌ها در برخی نمونه‌ها قهوه‌ای تیره یا سیاه است. بال پوش‌ها گاهی دارای بازتاب فلزی آبی یا برنزی می‌باشند. در برخی از گونه‌ها پیش گرده قرمز می‌باشد. این جنس به دلیل داشتن شاخک 10 بندی به سادگی از سایر سوسک‌های کک مانند موجود در مزارع کلزا قابل تشخیص می‌باشد.

بیشتر اعضای این جنس تک خوار یا محدود خوار بوده و 50 در صد آن ها ارجحیت غذایی شان تیره چلیپاییان

(شامل کلزا) می‌باشد. تعدادی دیگر از آن‌ها از تیره‌های دیگر مانند گندمیان و بادنجانیان تغذیه می‌کنند و تعدادی نیز چند خوار هستند. اعضای این جنس نیز ترجیح غذایی بیشتری به چلیپایان دارند و گونه‌های از این جنس به عنوان آفات مهم کلزا تاکنون شناسایی شده‌اند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به گونه‌های Psylliodes cupreus (Koch)  و Psylliodes chrysocephalus (Linnaeus) اشاره کرد.