آشنایی با زراعت مکانیزه کلزا

گياه شناسی كلزا

کلزای معمولی گیاهی یک‌ساله با نام علمی (Brassica napus L.)، متعلق به راسته رودالس (Rhoedales) و خانواده شب‌بو (Brassicaceae) یا چلیپائیان می‌باشد. کلزای روغنی مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا می‌باشد و به احتمال قوی فرم وحشی آن به اروپا و آفریقای شمالی محدود می‌شود. محتمل‌ترین موطن آن ناحیه‌ای است که در آن شلغم روغنی (Brassica campestris) و کلم روغنی(B. oleracea) در مجاورت هم روییده‌اند، زیرا کلزا (B. napus) از تلاقی این دو گونه و دو برابر شدن کروموزوم‌های هیبرید حاصل به‌وجود آمده است.

رقم

به‌واسطه تنوع گسترده اقلیمی، اغلب ارقام بهترین سازگاری را در منطقه‌ای نشان می‌دهند که برای کشت در آن اصلاح شده‌اند. ارقام کلزا، تحت تأثیر فنولوژی، محیط، عوامل ژنتیکی و اثرات متقابل آن‌ها و همچنین تحت تاثیر مدیریت زراعی قرار می‌گیرند، بنابراین برای دستیابی به پتانسیل عملکرد ارقام، مجموعه‌ای از این عوامل دخیل هستند. در انتخاب ارقام باید به سازگاری آن‌ها با شرایط اقلیمی منطقه توجه شود و ارقام مناسب براساس آزمایش‌های دقیق مقدماتی معرفی شوند. باتوجه به اهمیت کشت کلزا بهعنوان کشت دوم بعد از برداشت برنج در شالیزار و با درنظر گرفتن عوامل محدود کننده‌ای مانند همزمانی نشای برنج با برداشت کلزا، استفاده از ارقام زودرس که دارای عملکرد بالای دانه و روغن باشند، از اولویت‌های اصلی معرفی رقم‌های مناسب کلزا در اراضی شالیزاری است.

مکان‌هاي مناسب كشت كلزا

اراضی شالیزاری کوهستانی، کوهپایه‌ای و آبرفتی واقع در حاشیه رودخانه‌ها و اراضی شالیزاری که دارای بافت خاک متوسط تا سبک با زهکش مناسب کشت کلزا هستند. توجه به این نکته ضروری است که کلزا در شرایط ایستایی آب، سیلابی و زهکشی ضعیف زمین نباید کشت شود و اراضی شالیزاری که حالت ماندابی دارند به هیچوجه مناسب کشت کلزا نیستند.

عمق مناسب كاشت كلزا

به‌علت سنگین بودن خاک‌های شالیزاری و سله‌بستن خاک‌ها در اثر بارندگی، کشت بذرهای کلزا باید در عمق 1-2 سانتی‌متری صورت گیرد. بذرها هر چه در عمق کمتری کشت شوند، به‌دلیل حضور اکسیژن کافی، جوانه‌زنی و سبز شدن بهتر انجام می‌گیرد. بذور کلزا قادر به جوانه‌زنی از عمق‌های بیشتر هم هستند، اما کاشت در عمق بیش از 5 سانتی‌متر با تأخیر در جوانه‌زنی، بنیه بذر را ضعیف و تکامل گیاهچه در پاییز را به تأخیر می‌اندازد، بنابراین برای ایجاد مزرعه یکنواخت کلزا در اراضی شالیزاری، هرگز عمق کاشت بیش از یک تا دو سانتی‌متر توصیه نمی‌شود.

زمان مناسب كاشت كلزا

انتخاب تاریخ کاشت مناسب با توجه به ویژگی‌های آب و هوایی هر منطقه، یکی از پارامترهای مهم برای رسیدن به عملکرد بالا در گیاهان زراعی است. تاریخ کاشت باید به‌نحوی انتخاب شود که کلزا قبل از شروع فصل سرما به مرحله 6 تا 8 برگی برسد و مقاومت خوبی به سرما پیدا کند. در غیر اینصورت بوته کلزا فرصت کافی برای رشد نخواهد داشت و احتمال خسارت سرما افزایش می‌یابد. در کشت زودهنگام، از یک طرف به‌دلیل وجود گرما، احتمال حمله آفات وجود دارد و از سوی دیگر به‌دلیل گلدهی زود هنگام و امکان بارش برف در منطقه‌ی گیلان در ماه‌های دی و بهمن و همزمانی آن با دوره گلدهی کلزا موجب خسارت خوابیدگی، سرمازدگی و کاهش عملکرد کلزا می‌شود. البته این محدودیت بیشتر در گیلان وجود دارد و برای مازندران اغلب چنین مشکلی وجود ندارد. از این‌رو تجربیات مزرعه‌ای بیانگر آن است که تاریخ کاشت 10 مهر تا 15 آبان برای کشت کلزا در اراضی‌شالیزاری مناسب می‌باشد.

خاکورزي

برای هر محصول و هر موقعیت اقلیمی، یک بستر مطلوب و بهینه وجود دارد که هدف نزدیک کردن محیط کشت به آن شرایط مطلوب است. برشمردن ویژگی‌های بستر مطلوب باعث می‌شود تا کارشناسان و محققین و حتی کشاورزان عزیز بدانند که هدف نهایی چیست. خصوصیات بستر مناسب و ایده آل برای کلزا به‌شرح زیر است:

مسطح، یکدست، عاری از هرگونه گیاه، گرم و مرطوب در عمقِ کشت، در سطح خاک 30 تا  45 درصد خاکدانه‌ها به قطر یک میلی‌متر و مابقی حدود 5 میلی‌متر باشد.

بدیهی است که اتخاذ تدابیر مکانیزه برای رسیدن به شرایط خاکورزی و کاشت مطلوب بسیار سخت و هزینه‌بر است، ولی بهتر است این شرایط به عنوان هدف اصلی کلزا کاران قرار گیرد، تا هنگام انتخاب سیستم‌های خاکورزی و کاشت راهنمای آن‌ها باشد.

در مفهوم عام و کلی، خاکورزی عبارت است از آماده کردن فیزیکی خاک برای عملیات کاشت. این عملیات شامل آماده کردن اولیه )محل رشد ریشه)  و بستر کاشت است. تغییر شکل خاک طی عملیات خاکورزی متفاوت بوده و این کار با ابزارهای متفاوت و به‌روش‌هایی چون بریدن، پخش کردن، برگرداندن و یا مخلوط کردن تمام یا بخشی از خاک طی یک یا چند مرحله انجام می‌گیرد. با توجه به تعاریف فوق می‌توان سیستم خاکورزی را اجرای شکل خاص و یا ترکیبی از اشکال خاکورزی برای کشت و کار در زمین تعریف نمود. یکی از دلایل متنوع بودن سیستم‌های خاکورزی، تنوع خاک، اقلیم، گیاه و شرایط اجتماعی اقتصادی ناحیه اگرواکولوژیکی است.

عملیات خاکورزی مرسوم کلزا در تناوب با برنج در شالیزار از نظر نیاز در دو بخش انجام می‌شود که عبارتند از:

خاکورزی اولیه:  عملیات آماده کردن اولیه خاک را گویند. در این روش معمولا از گاوآهن‌های مخصوص شالیزار برای شخم حداکثر به عمق 15 سانتی‌متر استفاده می‌کنند و طی آن( خاک به‌صورت لایه‌ای برش داده شده، برگردانده یا مخلوط می‌شود).

خاکورزی ثانویه: عملیات نهایی تهیه‌ی بستر بذر را گویند.

برخی الزامات که باید در تهیه زمین در اراضی شالیزاری برای کشت کلزا رعایت شود عبارتند از:

-شخم عمیق نباید انجام شود، شخم عمیق ضمن مصرف هزینه و انرژی زیاد باعث می‌شود که حفظ و نگهداری آب در فصل زراعی برنج دچار مشکل شود.

-شخم در حداقل رطوبت خاک صورت گیرد که این رطوبت معمولا حدود 40 تا 60 درصد است از تراکتور سبک استفاده شود.

-در بافت‌های سبک‌تر دارای زهکش مناسب (مانند شالیزارهای ساحلی و کوهپایه‌ای) برای  آماده‌سازی زمین از یک مرحله روتیواتور استفاده شود.

-در بافت‌های سنگین‌تر و دارای زهکش نامناسب، زمین در دو مرحله به‌شرح زیر آماده شود:

مرحله اول: از تیلرهای قدرتی یا از گاوآهن‌های مخصوص شالیزارها استفاده شود که عمق شخم 12 تا 15 سانتی‌متر باشد.

مرحله دوم: در مرحله دوم با روتیواتورها خاکدانه‌ها نرم شود.

به‌هرحال توصیه کلی این می‌باشد که در اراضی سنگین شالیزاری که به‌علت بارندگی زیاد، رس بالا و رطوبت زیاد خاک، تردد تراکتور به‌راحتی امکان‌پذیر نیست، از حداقل عملیات خاکورزی  (یک تا دوبار روتیواتور در عمق 10 تا 15 سانتی‌متری خاک) استفاده شود. نتایج چندین ساله تحقیقات در خاک‌های شالیزاری بیانگر آن است که انجام حداقل عملیات خاکورزی به‌جهت کاهش هزینه‌های تولید، نیروی کار، مصرف انرژی و استفاده بهینه از زمان، تردد کمتر ماشین‌های کشاورزی و استفاده بهتر از منابع خاک قابلیت جایگزینی با سیستم مرسوم خاکورزی (شخم با گاوآهن برگرداندار + استفاده از روتیواتور) را دارا می‌باشد.

در اراضی شالیزاری که دارای بافت سبک و متوسط می‌باشند و امکان استفاده از تراکتور میسر می‌باشد میتوان از خاکورزی کامل (شخم با گاوآهن برگرداندار + استفاده از روتیواتور) استفاده نمود.

خاکورزي در اراضی شاليزاري و خشکه‌زاري

برخی شرایط خاص گیاه برنج ایجاب می‌نمایند که مزارع شالیزاری، متفاوت از مزارع خشکه‌زاری باشند. به‌همین دلیل، اصول و روش‌های خاکورزی و همچنین ماشین‌هایی که برای این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرند کاملا متفاوت از شرایط لازم برای مزارع خشکه‌زاری می‌باشند. در زیر به برخی از موارد اختلاف بین خاکورزی در مزارع شالیزاری و خشکه‌زاری اشاره می‌شود:

1-در شرایط ایده‌آل، ساختمان مطلوب خاک در اراضی خشکه‌زاری زمانی حاصل می‌شود که از لحاظ حجمی حدودا 50 درصد آن را مواد جامد )مواد آلی و معدنی(، 25 درصد آن را هوا  )یا فضاهای خالی جهت نفوذ هوا) و 25 درصد آن را آب تشکیل دهد. درحالی‌که در اراضی شالیزاری مقدار هوای موجود در خاک بسیار کم و عمده حجم فضاهای خالی خاک توسط آب پر می‌شود. به‌عبارتی دیگر، در اغلب مواقع خاک اینگونه مزارع اشباع از آب می‌باشد. بنابراین مقوله‌ای به‌عنوان حصول ساختمان مطلوب خاک که در اراضی خشکه‌زاری بسیار حائز اهمیت است، در اراضی شالیزاری بی‌معنی خواهد بود.

2-در اراضی خشکه‌زاری در اثر تردد ماشین‌ها و همچنین در اثر عواملی همچون آبشویی لایه‌های زیرین خاک )معمولا در عمق بیش از 30 سانتی‌متر) به‌تدریج متراکم خواهد شد. اینگونه متراکم شدن خاک، ریشه‌دوانی گیاه را مختل نموده و در نهایت سبب کاهش میزان عملکرد در واحد سطح خواهد شد. به‌منظور از بین بردن این لایه‌های متراکم، متناسب با عمق قرارگیری این لایه‌ها، میزان نفوذناپذیری آن و نوع کشت مورد انتظار در مزرعه، هر چند سال یکبار نسبت به شکستن این لایه‌های سخت اقدام می‌شود. درحالی‌که در اراضی شالیزاری وجود چنین لایه سخت نه‌تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه وجود آن در کف زمین (در عمق حداکثر 15 سانتی‌متر) جهت تردد انواع ماشین‌ها امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است . این لایه سخت با تحمل نیروی وزن ماشین، مانع از فرو رفتن آن در داخل زمین و همچنین با اعمال نیروی عکس‌العمل در مقابل نیروی کششی ماشین، امکان حرکت و جابه‌جا شدن ماشین را فراهم می‌نماید، بنابراین به‌هنگام عملیات آماده‌سازی زمین باید مراقب بود که عمق نفوذ ماشین مربوطه از 15 سانتی‌متر تجاوز ننماید. علاوه بر آن، باید از ماشین‌هایی استفاده شود که سبب تسهیل در تشکیل این لایه گردند.

3-اجرای عملیات خاکورزی در اراضی خشکه‌زاری باید در زمانی صورت گیرد که خاک حالت گاورو داشته باشد وگرنه به ساختمان خاک آسیب وارد خواهد شد، درحالی‌که در اراضی شالیزاری به‌خاطر اشباع بودن خاک، گاورو بودن آن مفهومی نخواهد داشت.

خاکورزي اوليه

اجرای شخم، یکی از مهمترین و اصلی‌ترین مراحل آماده‌سازی زمین برای کاشت کلزا است که نیز می‌گویند. در اغلب موارد، خاکورزی اولیه‌ی کلزا به‌وسیله گاوآهن‌های( خاکورزی اولیه ) به آن مخصوص اراضی شالیزاری مانند؛ گاوآهن داور (روتیواتور(، گاوآهن برگرداندار و یا گاوآهن بشقابی (دیسکی) انجام می‌شود.

گاوآهن‌های مخصوص اراضی شالیزاری ادواتی هستند که جهت انجام شخم (بریدن، برگرداندن و خردکردن همزمان خاک) یا خاکورزی اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرند. شدت خاکورزی با استفاده از این ادوات معمولا کمتر بوده، سطح خاک پس از اجرای شخم نیز تا حدودی ناهموار باقی خواهد ماند.

گاوآهن‌هاي برگردان‌دار-

این نوع گاوآهن‌ها قادرند عمل بریدن، جابه‌جا کردن و برگرداندن خاک را بهطور همزمان انجام دهند. گاوآهن برگرداندار، به‌علت برخورداری از صفحه برگرداندار، عمل برگرداندن خاک را به‌طور کامل انجام می‌دهند. درصورتی‌که عمل دفن بقایای گیاهی و علف‌های هرز در اولویت باشد، گاوآهن‌های برگرداندار مناسب‌ترین وسیله‌ی خاکورزی به‌شمار می‌آیند. این گاواهن‌ها بر حسب منبع تامین قدرت به دو نوع تراکتوری و تیلری تقسیم‌بندی می‌شوند.

شکل1-گاوآهن برگرانار 3 خیش

گاوآهن برگردان‌دار نوع تراكتوري

این گاوآهن‌ها از نظر نحوه اجرای شخم به یک‌طرفه و دوطرفه تقسیم می‌شوند. گاوآهن یک‌طرفه خاک را به یک طرف، یعنی به سمت راست برمیگرداند. با تکرار شخم با این گاوآهن طی چند سال به‌علت جابجایی زیاد خاک تسطیح زمین به‌همخورده و ناهمواری موضعی ایجاد می‌شود.

شخم با گاوآهن دوطرفه از یک ضلع مزرعه شروع می‌شود و همیشه خاک به یک طرف ریخته شده و هیچگونه جوی و پشته در وسط زمین ایجاد نمی‌شود. ضمنا در خاتمه و انتهای زمین فقط یک شیار باقی می‌ماند و تسطیح زمین هیچگاه به‌هم نخواهد خورد. باتوجه به اینکه تمام لایه‌های شخم به یک سمت برگردانده می‌شود، ضمن کاهش تلفات زمانی (نسبت به انواع یک‌طرفه( سطح شخمی تقریبا صاف‌تر ایجاد می‌شود.

یکی از معایب انجام شخم با گاوآهن برگرداندار، انتقال بقایای موجود در سطح خاک به کف شخم است که مانع تبادل رطوبت لایه زیر شخم به لایه شخم‌خورده می‌شود. با زیرورو شدن خاک توسط گاوآهن برگرداندار، روی سطح زمین بقایایی مشاهده نمی‌شود. در این حالت سطح خاک فاقد پوشش بوده، رطوبت لایه‌ی شخم‌خورده در اثر تابش نور خورشید از دست می‌رود و در صورت کمبود مواد آلی خاک در اثر وزش باد، فرسایش خاکی نیز اتفاق می‌افتد.

اتصال گاوآهن‌هاي برگرداندار سوارشونده به تراكتور

اتصال ماشین‌های سوار شونده به تراکتور نسبت به اتصال کششی)اتصال از یک نقطه به تراکتور) و اتصال نیمه‌سوار شونده (اتصال از دو یا سه نقطه به تراکتور) دشوارتر و مستلزم صرف وقت و دقت بیشتری است. برای اتصال گاوآهن‌های سوار شونده به تراکتور به‌ترتیب زیر عمل شود:

1-پس از انتخاب تراکتور مناسب آن را طوری به عقب میرانیم که محورهای طولی تراکتور ودستگاه تقریبا در یک راستا قرار گیرند.

2-باتوجه به اینکه در بیشتر تراکتورها بازوی رابط سمت چپ (زمانی که از پشت به تراکتور نگاه می‌کنیم) فاقد دستگیره تنظیم است، با به حداقل رساندن فاصله‌ی تراکتور نسبت به ماشین، ابتدا ارتباط بازوی پایینی سمت چپ هیدرولیک تراکتور با میله‌ی عرضی ماشین برقرار شود، با جلو و عقب راندن تراکتور به فواصل جزئی و نیز بالا و پایین بردن بازوی سمت چپ به کمک اهرم هیدرولیک، فاصله‌های طولی و ارتفاعی سر بازو )سوراخ قرقری) و سر میله (پین) را باید به صفر رساند تا درست مقابل هم قرار گیرند. درصورتی‌که هر دو بازوی رابط قابل تنظیم باشند، فرقی نمی‌کند که کدامیک اول بسته شود.

3-ترمز تراکتور قفل شود و به‌کمک دست و حرکات عرضی بازو، ارتباط سمت چپ برقرار شود و خار آن درجای خود قرار گیرد و قفل شود.

4-وضعیت نسبی انتهای بازوی پایین سمت راست هیدرولیک و سر سمت راست میله‌ی عرضی ماشین بررسی شود تا اگر همردیف هم نبودند، با کوتاه و بلند کردن طول بازوی رابط سمت راست هیدرولیک تراکتور، وضعیت نسبی انتهای بازوی پایین سمت راست هیدرولیک تغییر داده شود تا قرقری بازوی بلندکن پایینی سمت راست، هم‌ردیف با انگشتی سمت راست اتصال سه‌نقطه ماشین قرار گیرد. ارتباط سمت راست برقرار و خار آن انداخته و قفل شود.

5-بازوی اتصال وسط به محل اتصال بازوی وسط روی تراکتور بسته شود. پین آن وارد و خار مربوط انداخته و قفل شود.

نکته: پیش از اتصال بازو، باید مطمئن شد که طول رزوه‌ها a ) و (b در هر طرف بازوی اتصال وسط یکسان باشند.

6-باکم و زیاد کردن طول بازوی میانی هیدرولیک تراکتور، سوراخ انتهایی آن با محل ارتباط آن در فیلگوش ماشین منطبق شود، پین آن وارد و خار مربوط انداخته و قفل شود.

7- پس از سوار شدن تراکتور، گاوآهن از زمین بلند شود.

8-درصورت لزوم، مهارکننده بازوهای پایینی هیدرولیک تا حدی سفت شود که مانع نوسان‌های جانبی ماشین شود، مشروط بر اینکه هر دو مهارکننده کشیدگی یکسانی داشته باشند.

9-تراکتور را به مزرعه برده و گاوآهن را در شرایط کار قرار داده و آن را برای شروع کار تنظیم کنید.

باز كردن ماشین از روی تراكتور:

-راننده ماشین را روی زمین مسطح قرار می‌دهد.

-اطمینان حاصل می‌شود که ماشین در شرایط پایداری روی زمین قرارگرفته است.

-ابتدا بازوی وسط و پس از آن بازوی سمت راست و سرانجام بازوی سمت چپ را با بیرون آوردن پین هر قسمت جدا می‌کند، مراقبت می‌کند که بین ماشین و تراکتور قرار نگیرد.

-پس از آنکه اطمینان حاصل کرد که همه‌چیز پایدار است، تراکتور را به سمت جلو حرکت می‌دهد.

تنظيمات اصلی گاوآهن برگردان‌دار

مهمترین مرحله در تنظیم دستگاه هنگام کار، اطمینان داشتن از تراز دستگاه است؛ حفظ تراز دستگاه از جهت کیفیت کار با اهمیت است. تراز بودن ماشین باعث شخم با عمق یکسان در عرض‌کار گاوآهن می‌شود. ماشین باید درحین کار در دو جهت طولی و عرضی تراز شود تا عمق کار برای تمام شاخه‌ها یکسان باشد.

الف) كنترل تراز طولی)تراز عمودی): برای تشخیص تراز طولی، زمانی که ماشین در شرایط کار قرار دارد، تراکتور را نگه می‌دارند و در فاصله‌ی چندمتری از دستگاه و عمود بر آن)از پهلو) چمباتمه می‌زنند و ضلعی از شاسی را که شاخص طول آن است ازنظر می‌گذراند. موازی بودن طول شاسی با زمین در حد دقت دید چشم، ضامن برقراری تراز طولی خواهد بود.

البته در عمل، با اندازه‌گیری عمق‌کار خیش‌های جلویی و عقبی نیز می‌توان تراز طولی را کنترل نمود. اگر تراز طولی برقرار نباشد عمق‌کار خیش‌های مختلف یکسان نخواهد بود و به‌همین‌علت کف شیار پله‌پله خواهد شد. این امر به خودی خود باعث غیریکنواختی در تامین هوای ریشه‌های محصول کشت شده و درنتیجه سبب غیریکنواختی در رسیدگی محصول می‌شود.

اگر تراز طولی برقرار نباشد، دستگاه را باید از شرایط کار خارج کرد و مجددا روی زمین قرار داد، و با کوتاه و بلند کردن طول بازوی میانی سامانه هیدرولیک تراز طولی را برقرار کرد.

ب(كنترل تراز عرضی )تراز افقی(: برای تشخیص تراز عرضی، زمانی که دستگاه در شرایط کار قرار دارد، ترمزدستی را می‌کشند، دندهی تراکتور را در حالت خلاص قرار می‌دهند، در فاصله‌ی چند متری از پشت دستگاه چمباتمه می‌زنند و ضلعی از شاسی را که شاخص عرض آن است از نظر میگذرانند. موازی بودن آن را با سطح خاک با چشم کنترل می‌کنند.

دستگاه اگر تراز عرضی تشخیص داده نشد، با کوتاه و بلند کردن طول بازوی رابط سمت راست هیدرولیک )درصورتی‌که فقط بازوی رابط سمت راست دستگیرهی تنظیم داشته باشد) می‌توان تراز عرضی را برقرار کرد. لازم است توضیح داده شود اگر طول هر دو بازوی رابط قابل تنظیم باشد، تفاوتی ندارد طول کدامیک را تغییر دهیم، کافی است با تغییر یکی، طول هر دو باهم برابر باشد. تراز عرضی را می‌توان بعد از اتصال دستگاه به تراکتور و پیش از بردن آن به مزرعه تنظیم کرد. بعد از اتصال دستگاه به سه‌نقطه‌ی اتصال، طول بازوی رابط سمت چپ و راست را اندازه می‌گیریم، اگر این دو باهم برابر باشند، دستگاه ازنظر عرضی تراز است. در صورت تراز نبودن، با کوتاه و بلند کردن طول بازوی سمت راست آن را برابر طول بازوی سمت چپ می‌کنیم تا تراز برقرار شود. اگر هر دو بازو قابل تنظیم باشند، فرقی نمی‌کند طول کدامیک تغییر داده شود.

درصورت عدم برقراری تراز عرضی، عمق‌کار حتی برای یک خیش نیز در نقاط مختلف یکسان نبوده و کف شیار، ناهموار و به شکل پله‌های مورب خواهد بود.

توجه: لازم به ذکر است در راه اوّل شخم، هر چهار چرخ تراکتور روی زمین شخم نخورده حرکت می‌کند و بعد از تراز، ماشین در وضعیت تراز در پشت تراکتور کشیده می‌شود. از دور دوم به بعد، چرخ‌های سمت راست تراکتور در داخل شیار قبلی و مماس بر دیواره‌ی آن حرکت می‌کند، از این‌رو تراز عرضی گاوآهن به‌هم خواهد خورد، بنابراین پس از پیمودن چند متر از خط دوم کار، تراکتور باید متوقف شود و ضمن برقراری مجدد تراز عرضی، عمق‌کار نیز اندازه‌گیری و تنظیم شود و پس از کنترل سایر تنظیمات، شخم تا اتمام کار ادامه می‌یابد.

تنظيم عمق‌كار

تنظیم عمق‌کار در گاوآهن‌های سوارشونده با تغییر وضعیت نسبی خیش‌های جلویی و عقبی، تمایل به نفوذ در عمق بیشتر و یا تمایل به خروج از خاک و تثبیت در عمق‌کار کمتر را ایجاد کرد. این تنظیم از طریق کوتاه و بلند کردن طول بازوی میانی سیستم هیدرولیک تراکتور انجام می‌شود. مشروط بر اینکه تراز طولی به‌هم نخورد. این روش تغییرات نسبتا اندکی را در عمق‌کار مجاز می‌کند. تغییرات بیشتر در عمق شخم را می‌توان از طریق وضعیت قرارگیری عمودی انتهای بازوهای پایینی هیدرولیک تراکتور نسبت به زمین، انجام داد. این عمل بیشتر با کوتاه و بلند کردن بازوی رابط (چپ و راست) هیدرولیک انجام می‌شود. البته پس از انجام چنین تغییراتی تراز طولی را می‌توان دوباره تنظیم کرد. در برخی از گاوآهن‌ها، امکان جابه‌جایی عمودی میله عرضی نسبت به شاسی وجود دارد که در تنظیم عمق به‌کار گرفته می‌شود.

اکثر تراکتورهای امروزی مجهز به سیستم کنترل با کشش هستند که می‌توانند عمق‌کار را متناسب با مقاومت کشش خاک محدود کنند.

تنظيم عرض‌كار

عرض‌کار گاوآهن اندازه‌ی برشی است که مجموعه خیش‌های گاوآهن در سطح خاک ایجاد می‌کنند، این اندازه برابر است با فاصله‌ی عرضی بین انتهای خیش اول تا نوک تیغه خیش آخر.

باتوجه به اینکه عرض‌کار تمام خیش‌ها باید باهم برابر باشد، عرض‌کار گاوآهن برابر است با عرض‌کار یک خیش ضربدر تعداد آن‌ها.

روش‌های تغییر عرض‌کار در گاوآهن‌ها عبارتند از:

1-چرخش محور عرضی جلو گاوآهن:  تغییر عرض‌کار در گاوآهن‌های سوارشونده که خیش‌ها روی شاسی ثابت‌اند با تنظیم محور اتصال جلوی گاوآهن که به دو بازوی جانبی هیدرولیک متصل می‌شود، امکان‌پذیر است. این تغییر بسیار محدود است، بنابراین تأثیر در تغییر عرض‌کار نیز محدود است.

در واقع جابه‌جا کردن محور مذکور زاویه‌ی امتداد حرکت را با امتداد طولی گاوآهن تغییر می‌دهد.

2- جابه‌جایی شاسی اصلی گاوآهن

3-تغییر محل اتصال هر خیش به شاسی: این تغییر، زاویه‌ی امتداد حرکت خیش را نسبت به امتداد طولی گاوآهن تغییر می‌دهد.

شخم با گاوآهن برگردان‌دار يک طرفه

الف) شخم برهم: در این روش شخم از وسط به طرفین مزرعه می‌باشد، در پایان شخم دو شیار در اطراف و یک پشته در وسط ایجاد می‌شود.

ب) شخم ازهم: در این روش شخم از طرفین مزرعه به وسط می‌باشد، در پایان شخم دو پشته در اطراف و یک جوی در وسط ایجاد می‌شود.

با تکرار شخم با گاوآهن برگردان‌دار یک‌طرفه طی چند سال به‌علت جابه‌جایی زیاد خاک تسطیح زمین به‌هم‌خورده و ناهمواری ایجاد می‌شود.

گاوآهن برگردان‌دار نوع تيلري

گاوآهن برگردان تیلری از نوع گاوآهن‌های دوطرفه و دارای یک یا دو خیش می‌باشد. به‌خاطر دوطرفه بودن، تیغه آن مثلثی شکل می‌باشد. دو طرفه بودن آن باعث شده است که درحین عملیات فقط از یک الگوی شخم استفاده شود، به‌طوری‌که شخم از یک طرف زمین شروع می‌شود و به‌طرف دیگر ختم خواهد شد.

بنابراین الگوهایی مانند قطعه‌بندی زمین یا شخم میانی درهنگام کار با این گاوآهن حذف شده‌اند. ظرفیت و بازده مزرعه‌ای این وسیله نسبت به گاوآهن‌های یک‌طرفه بیشتر می‌باشد، چون فاصله‌های اضافی پیموده شده در حاشیه‌های زمین جهت دور زدن حذف می‌شوند. چپ برگردان یا راست برگردان بودن صفحه برگردان آن توسط مکانیزم بسیار ساده‌ای انجام می‌شود، به‌گونه‌ای که مجموعه خیش توسط اهرمی چرخیده و تغییر جهت می‌دهد. کاربر در سر زمین توسط اهرمی که در اختیار دارد جهت برگردان شدن خاک را، با چرخاندن خیش تغییر می‌دهد.

از این گاوآهن برای خاکورزی اولیه کلزا در شالیزار استفاده می‌شود. عمق کار این گاوآهن بین 10 تا 20 سانتی‌متر متغیر است. اجزای ساختمانی این نوع گاوآهن‌ها شامل: خیش، ساقه، شاسی و اهرم‌های تنظیم می‌باشد.

صفحه برگردان گاوآهن‌های تیلری براساس نوع عملیات ممکن است بدون شکاف)معمولی( یا شکافدار )مشبک( باشد.  نوع شکافدار آن، به‌خاطر برخورداری از سطح تماس کمتر با خاک و در پی آن در اثر کم بودن میزان خاک چسبی، از چسپندگی خاک جلوگیری می‌شود و بیشتر برای کار در شرایطی که رطوبت خاک بالا بوده و اراضی با خاک چسبنده می‌باشد. در گاوآهن‌های برگرداندار نوع تیلری از سه مکانیزم استفاده شده است.

1-مکانیزم تغییر جهت خیش: با استفاده از آن میتوان جهت برگردانده شدن خاک توسط خیش (راستای خیش) را به سمت چپ یا راست تغییر داد. این تغییر جهت معمولا با استفاده از یک اهرم دستی به هنگام دور زدن در حاشیه‌ی کرتها صورت می‌گیرد.

2-کانیزم تنظیم عمق شخم: در این نوع گاوآهن‌ها، افزایش یا کاهش عمق شخم با تغییر زاویه‌ی نفوذ تیغه به‌داخل خاک تغییر می‌یابد. مکانیزمی که بتواند زاویه‌ی نفوذ تیغه را تغییر دهد متشکل از یک پیچ نسبتا بلند و مهرهی دسته‌دار)مهره هندلی) می‌باشد. چنانچه با پیچاندن مهره‌ی دسته‌دار، تمایل نوک تیغه نسبت به سطح زمین افزایش یابد، عمق نفوذ خیش نیز افزایش خواهد یافت و بر عکس.

3-مکانیزم تغییر راستای خیش: به‌هنگام شخم در مجاورت مرزها، نیاز است که گاوآهن درست تا کنار مرزها را شخم بزند، اما در حالت عادی به‌خاطر زیاد بودن فاصله‌ی افقی بین خیش گاوآهن تا چرخه‌ای تیلر، امکان نزدیک شدن خیش گاوآهن به مرزها وجود ندارد. برای‌این‌منظور، مکانیزم تعبیه شده است که امکان جابهجا نمودن خیش به‌سمت مرزها )چپ یا راست) و تثبیت آن در موقعیت مورد نظر را فراهم می‌نماید. به‌عبارتی دیگر با استفاده از این مکانیزم، خیش قادر خواهد بود از راستای خط کشش)وسط تیلر) به یک سمت متمایل شود تا بتواند مجاورت مرزها را شخم بزند. این تغییر راستا معمولا با استفاده از یک اهرم دستی انجام می‌شود.

گاوآهن برگردان‌دار نوع تراكتوري ويژه اراضی شاليزار

این گاوآهن در واقع متشکل از دو یا چند خیش گاوآهن نوع تیلری)ژاپنی) است که دارای یک شاسی مشترک می‌باشند. عمل برگرداندن خاک نیز به‌طور کامل انجام گرفته، عمق مطلوب شخم با آن نیز بین 12 تا 15 سانتی‌متر می‌باشد. گاوآهن‌های برگرداندار ویژه شالیزار در مقایسه با انواع غیرشالیزاری، دارای وزن و عمق شخم به‌مراتب کمتر، با صفحه برگردان‌های با خاک چسبی پایین و با قابلیت تغییر جهت خیش‌ها می‌باشند.

لازم به‌ذکر است، در گاوآهن‌های برگرداندار دوطرفه غیرشالیزاری به‌منظور امکان تغییر جهت برگرداندن خاک از دو گروه خیش با جهت برگرداندن عکس همدیگر استفاده می‌شود، درحالی‌که در گاوآهن‌های برگرداندار دوطرفه شالیزاری فقط از یک گروه خیش ولی با قابلیت تغییر جهت برگرداندن خیش‌ها استفاده می‌شود.

گاوآهن دوار (روتيواتور)

یکی از متداول‌ترین وسیله خاکورزی برای مزارع شالیزاری به‌شمار می‌آید. از آن میتوان برای خاکورزی اولیه )شخم( و ثانویه استفاده نمود.  از این گاوآهن برای تهیه بستر نهایی بذر در یک مرحله)کم‌خاکورزی(، طراحی شده است. اگر این دستگاه در شرایط مناسب به‌کار گرفته شود، می‌تواند جایگزین مناسبی برای گاوآهن، دیسک و تسطیح‌کن باشد.

در اراضی سنگین شالیزاری که به‌علت بارندگی زیاد، رس بالا و رطوبت بالای خاک، تردد تراکتور به‌راحتی امکان‌پذیر نیست، از عملیات خاکورزی حداقل )یک تا دوبار روتیواتور در عمق 12تا 15 سانتی‌متری خاک( استفاده می‌شود.

تیغه‌ها در اثر حرکت دورانی محور به خاک برخورد نموده، آن را به‌صورت تکه‌هایی با اندازه‌های معین بریده و جابه‌جا می‌کنند. در روتاری‌ها به مجموعه محور و تیغه‌های واقع بر آن اصطلاحا روتور گفته می‌شود. این نوع خاکورزها براساس نوع نیرو محرکه مورد نیاز، به دو دسته کلی تراکتوری و تیلری تقسیم‌بندی می‌شوند. روتاری‌های نوع تراکتوری و تیلری از لحاظ اصول کار کاملا شبیه به هم بوده ولی از لحاظ ساختمانی، ابعاد، اندازه و عرضکار تا حدودی متفاوت از هم می‌باشند.

شکل2- گاوآهن دوار (روتيواتور)

گاوآهن دوّار (روتيواتو) نوع تيلري

این نوع روتیواتورها معمولا با عرض‌کار نسبتا کم، نیروی محرکه خود را از تیلرها دریافت می‌نمایند. همچنین به خاطر قدرت مانوردهی بالا مناسب اراضی کوچک یا اراضی با کرت‌های کوچک می‌باشند. برخی از این نوع روتیواتورها به‌صورت دنباله‌بند به تیلرها متصل می‌شوند و نیروی مورد نیاز را از طریق محور تواندهی یا گیربکس آن‌ها دریافت می‌کنند. ولی برخی دیگر از آن‌ها به‌عنوان یک عامل خاکورز روی محور محرک تیلر نصب می‌شوند. در نوع اخیر، روتور یا عامل خاکورز علاوه بر انجام خاکورزی، عامل پیشروی تیلر در مزرعه نیز محسوب می‌شود.

تنظیم عمق شخم در روتیواتور نوع تیلری

تنظیم عمق شخم و هدایت مسیر در این نوع به عهده‌ی چرخ دنباله می‌باشد. چنانچه دسته تنظیم در جهت حرکت عقربه‌های ساعت چرخانده شود، در این حالت چرخ بالا آمده و عمق شخم زیاد خواهد شد. برعکس اگر دسته خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت چرخانده شود، چرخ پایین آمده و عمق شخم کم می‌شود.

گاوآهن دوّار (روتيواتو) نوع تراكتوري

این نوع روتیواتورها در مقایسه با انواع تیلری دارای ابعاد، اندازه و عرض کار بزرگتر بوده، مناسب اراضی وسیع‌تر میباشند. عرضکار این نوع روتیواتورها متأثر از توان تراکتورهای موجود بوده، معمولا بین 120 تا 320 سانتیمتر متغیر است. در این نوع گاوآهن مقاومت کششی منفی می‌باشد و علت آن است که تیغه‌های آن در حین حرکت دورانی نه تنها نیازی به کشیده شدن ندارند؛ بلکه گاوآهن را به‌طرف جلو می‌رانند و تراکتور را هل می‌دهند. به‌علت نبودن مقاومت کششی چرخ‌های عقب تراکتور نیز بکسوات نداشته و نیازی به گذاشتن وزنه روی آن‌ها نمی‌باشد. درنتیجه عمل فشرده شدن خاک کمتر صورت گرفته و تلفات انرژی به‌خاطر نداشتن وزنه‌های اضافی روی تراکتور کمتر می‌باشد.

سایر مزایای گاوآهن دوّار عبارتاند از:

1-برای خرد کردن باقیمانده گیاهان از کلیه ادوات شخم بهتر کار می‌کند.

2-با یک عمل کار گاوآهن و دیسک را انجام می‌دهد.

3- ظرفیت خاک را برای جذب رطوبت و ذخیره آن بالا می‌برد.

4-بعد از شخم با این گاوآهن، نیازی به ورود ماشین خاکورز ثانویه جهت آماده‌سازی بستر بذر نیست، خاک کمتر زیر و رو می‌شود و با مقایسه با روش‌های دیگر تهیه زمین رطوبت خاک بیشتر محفوظ می‌ماند.

تنظيمات گاوآهن دوّار

تنظیم سرعت پیشروی: تغییر سرعت پیشروی تراکتور رابطه معکوس با شدت خاکورزی دارد. درصورت ثابت بودن سایر تنظمیات )ارتفاع درپوش و تعداد دور روتور(، افزایش سرعت پیش‌روی تراکتور سبب افزایش اندازه لقمه‌های خاک جدا شده از زمین و درنهایت سبب افزایش اندازه کلوخ‌های به‌جا مانده خواهد شد. به‌عبارتی دیگر، شدت خاکورزی کمتر خواهد شد.

باتوجه به محور تواندهی ماشین مورداستفاده ( 6 یا 21 شیار) سرعت تراکتور و موتور باید طوری تنظیم شود که دور محور تواندهی ( PTO) در 540 یا 1000 دور در دقیقه حفظ شود. در زمان اجرای عملیات به‌منظور ثابت ماندن دور موتور، از گاز دستی استفاده شود. باتوجه به محور تواندهی ماشین مورد استفاده ( 6 یا 21 شیار) دور موتور با گاز دستی روی دور مشخص (متعارف) تنظیم شود تا محور تواندهی در دور تعیین شده (540 یا 1000 دور در دقیقه) کار کند. درحین کار نباید گاز را تغییر داد، زیرا این کار باعث تغییر سرعت محور تواندهی می‌شود، برای تغییر سرعت پیش‌روی، از دنده‌های مناسب استفاده شود.

تنظیم دور محور: درصورت ثابت بودن سرعت پیش‌روی تراکتور و ارتفاع درپوش، هر چه سرعت دورانی روتور افزایش یابد، شدت خاکورزی یا شدت خرد شدن خاک افزایش خواهد یافت و بالعکس.

برای افزایش اندازه برش معمولا دور محور را کاهش می‌دهند، اگر اندازه لقمه بزرگ باشد خاک کمتر پودر شده، نیروی لازمه نیز کاهش می‌یابد. بهترین نتیجه از نقطه نظر زیر و رو شدن و پودر گشتن خاک وقتی حاصل می‌شود که سرعت دورانی محور کم و اندازه لقمه بزرگ باشد.

تنظیم ارتفاع درپوش: هرچه درپوش روتور پایین‌تر قرار گیرد، باعث بهتر پودر شدن خاک شده، کاه و کلش بهتر با خاک مخلوط گشته و سطح خاک برای کاشت بذر صاف‌تر و یکنواخت‌تر می‌شود. اما با افزایش ارتفاع درپوش، خاک بریده شده توسط تیغه‌ها بهم فشار نیاورده، پودر نمی‌شود. درنتیجه کلوخ‌ها، روی سطح خاک باقی می‌مانند.

موقعیت درپوش عقب، با تغییر تعداد حلقه‌های زنجیر کشیده شده تحت وزن درپوش، قابل تنظیم است.

-برای بالا بردن درپوش عقب، تعداد حلقه‌های زنجیر تحت کشش کاهش داده شود. این تنظیم همراه با افزایش سرعت پیش‌روی تراکتور، باعث می‌شود بافت خاک درشت‌تری ایجاد شود.

-برای پایین آوردن درپوش عقب، تعداد حلقه‌های زنجیر تحت کشش افزایش داده شود. این تنظیم همراه با کاهش سرعت پیش‌روی تراکتور، باعث می‌شود تا بافت خاک ریزتری ایجاد شود.

تنظیم عمق‌كار: برای تنظیم مقدار نفوذ تیغه‌ها در داخل خاک یا به‌منظور تثبیت عمق‌کار به‌وسیله یک جفت کفشک یا چرخ که در طرفین ماشین نصب می‌گردند، استفاده می‌شود.

عمق‌کار گاوآهن با موقعیت کفش‌های جانبی )چرخ‌های جانبی) تعیین می‌شود:

با بالا بردن کفش‌ها عمق‌کار افزایش و با پایین آوردن آن‌ها، عمق‌کار کاهش می‌یابد. باید دقت شود ارتفاع هر دو کفش با هم برابر باشند. پس از اتمام کار، بررسی شود که هر دو کفش در یک سطح باشند.

تراز كردن گاوآهن دوّار: تراز بودن گاوآهن دوّار در حین کار باعث شخم با عمق یکسان در عرض‌کار آن می‌شود. دستگاه را باید در حین کار در دو جهت طولی و عرضی تراز کرد تا عمق‌کار برای تمام عرض‌کار یکسان باشد.

برای تراز کردن گاوآهن بهروش زیر عمل شود:

-تراکتور روی یک سطح صاف قرار داده شود.

-ارتفاع گاوآهن از سطح زمین از نظر عرضی )از پشت گاوآهن) و طولی )از بغل گاوآهن) تراز شود.

-بررسی شود که فاصله‌ی بین بازوهای تحتانی سمت راست و چپ تا لاستیک‌ها با هم برابر باشد.

الف) كنترل تراز عرضی )تراز افقی(: برای تشخیص تراز عرضی، زمانی که دستگاه در شرایط کار قرار دارد، در فاصله‌ی چند متری از پشت دستگاه چمباتمه می‌زنند و ضلعی از شاسی را که شاخص عرض آن است ازنظر می‌گذرانند. موازی بودن آن را با سطح خاک با چشم کنترل می‌کنند.

در عرضی، تراز کردن از طریق کوتاه یا بلند کردن طول بازوی رابط سمت راست )اگر فقط سمت راست قابل تنظیم باشد( یا بازوهای رابط سمت راست و چپ )اگر هر دو قابل تنظیم باشد( انجام می‌شود. زمانی که طول هردو بازوی رابط با هم برابر باشد  B ارتفاع بازوهای تحتانی  C تا زمین به یک اندازه بوده و تراز عرضی برقرار است.

ب) كنترل تراز طولی)تراز عمودی): برای تشخیص تراز طولی، زمانی که دستگاه در شرایط کار قرار دارد، تراکتور را نگه می‌دارند و در فاصله‌ی چندمتری از دستگاه و عمود بر آن )از پهلو) چمباتمه می‌زنند و ضلعی از شاسی که شاخص طول آن است ازنظر می‌گذراند. موازی بودن طول شاسی با زمین درحد دقت دید چشم، ضامن برقراری تراز طولی خواهد بود. اگر تراز طولی برقرار نباشد، دستگاه را باید از شرایط کار خارج کرد و مجددا روی زمین قرار داد و با کوتاه و بلند کردن طول بازوی میانی سامانه هیدرولیک تراز طولی را برقرار کرد.