کنجاله کلزا
گیاه کلزا هر چند که دارای مواد ضد تغذیه‌ای بیشتری می‌باشد اما میتوان آن را درسطح وسیعی کشت نمود و از کنجاله آن در تغذیه دام و طیور استفاده نمود. البته امروزه به مدد تحقیقات علمی گسترده انواعی از گیـاه کلزا پدید آمده‌اند که به لحاظ مواد ضد تغذیه‌ای از سطح قابل قبول و پایینی برخوردار می‌باشند.
دانه‌های روغنی دیگری هم وجود دارند مانند دانه آفتابگردان، گلرنگ و پنبه دانه، ولی کنجاله آن‌ها ارزش آنچنانی در تغذیه مرغ ندارد و در مقایسه با کنجاله سویا و کلزا بسیار پایین‌تر می‌باشند.
با توجه به اصل خود کفایی و كاهش واردات روغن نباتی (بخش اعظم روغن مصرفی در كشور وارد می‌شود) و نظر به این كه این گیاه در اكثر نقاط كشور قابل كشت می‌باشد و با حمایت دولت سطح زیر كشت این محصول از سال 77 به سرعت روبه افزایش بوده، به طوری كه در سال زراعی 79-78 به 1724 هكتار رسید.
روغن کلزا از دانه کلزا (شلغم روغنی) که دارای 44-38 درصد روغن است به روش پرس حلزونی و سپس حلال هگزان استخراج می‌شود. کانولا نوع اصلاح شده کلزاست که اسید اروسیک آن که برای انسان سمی است کاهش یافته است. ارزش تغذیه‌ای کانولا به سبب مقدار اسید اولئیک بالای آن (حدود 60 درصد) می‌باشد به طوری که کانولا بعد از روغن زیتون بالاترین میزان اولئیک را در بین روغن‌های مرسوم دارد و همچنین مانند روغن سویا تنها منبع روغنی است که مقدار قابل توجهی اسید آلفا لینولنیک دارد.
گیاه كلزا دارای گل‌های زرد رنگ بوده و دانه‌های آن توسط غلاف در بر گرفته می‌شود. در هر غلاف 9 عدد دانه كوچك و گرد به قطر 2-1 میلی‌متر وجود دارد. با فرآوری این دانه‌ها، روغن كلزا بدست می‌آید. همانطوری‌که گفته شد روغن كلزا پس از روغن سویا و پنبه دانه، مقام سوم تولید جهانی را به خود اختصاص داده است.
شکل 1- کنجاله کلزا
كنجاله حاصل از عملیات روغن‌كشی دانه كلزا به طور متوسط 35 درصد پروتئین دارد كه به میزان وسیعی می‌تواند به عنوان مكمل پروتئینی در تغذیه دام وطیور مورد استفاده قرار گیرد. همچنین مقدار کمی روغن در کنجاله باقی می‌ماند (کمتر از 1 درصد) و به همین دلیل کنجاله کلزا داررای ارزش انرژی‌زایی خوبی است. کنجاله کلزا دارای ترکیب اسید آمینه بسیار مناسبی است ولی همانند دیگر منابع پروتئینی گیاهی در میزان لیزین محدودیت دارد. میزان چربی موجود در کنجاله کلزا با توجه به واریته آن متفاوت است جیره خوراكـی مرغ در بر گیرنده غلات مختلف (برای تامین انرژی)،كنجاله دانه‌های روغنی (برای تامین پروتئین) و مكمل‌های معدنی و ویتامینه (برای تامین املاح و ویتامین‌ها) و برخی افزودنی‌های دیگر (اسیدهای آمینه مصنوعی، رنگدانه‌ها، كوكسیدیواستات‌ها، آنتی بیوتیك‌ها و...) می‌باشد .
یكی از جنبه‌های مورد نظر متخصصین تغذیه طیور در خصوص استفاده از كنجاله دانه‌های روغنی مسئله مواد ضد تغذیه‌ای (Anti -nutrient) در اینگونه خوراك‌ها می‌باشد. این مواد پروتئین‌ها، گلیكوزیدها یا آلكالوئیدهایی می‌باشند كه دارای اثرات سوء تغذیه‌ای هستند و باعث كاهش رشد و نارسائی‌هایی مانند عوارض اكسیداتیو و عوارض عصبی می‌گردند. از جمله‌ی این مواد ضدتغذیه‌ای میتوان به آنتی‌تریپسین و لكتین در دانه سویا، گلوكز ینولات در کانولا و اسید فیتیك، تانن و گاسیپول در تخم پنبه اشاره نمود. برخی اقدامات مانند انواع روش‌های فرآوری و یا اصلاح ژنتیكی به منظور كاهش این مواد ضد تغذیه‌ای به كار برده می‌شوند.
حرارت دادن باعث كاهش آنتی تریپسـین موجود در دانه سویای خام می‌گردد و یـا اینكه استفاده از آنزیم فیتاز اسید فیتیك موجود در كنجاله تخم پنبه را كاهش می‌دهد و فسفر موجود را قابل دسترس می‌نماید. اصلاح ژنتیكی منداب واریته تازه‌ای بوجود آورده است كه از این نظر حائز اهمیت است و کانولا نام دارد. در كشـور ما مانند بسیاری از كشورهای دیگر جیره‌های غذایی مرغ عمدتا بر اساس اقلام ذرت و سویا تهیه می‌گردد كه وارداتی می‌باشند و از طرف دیگر در تغذیه امروزی، استفاده از اقام جدید و جایگزین و استفاده از افزودنی‌های مختلف از جمله افق‌های مورد توجه متخصصین تغذیه طیور می‌باشد.
ارزش غذایی تركیبات موجود در كانولا
جدول 1 قابلیت هضم اسیدهای آمینه موجود در كانولا و مقایسه آن را با سویا نشان می‌دهد كه با توجه به آن مشاهده می‌گردد عمدتا كانولا در وضعیت فقیرتری از این لحاظ قرار دارد لذا مكمل نمودن جیره با لیزین و متیونین می‌تواند در افزایش ارزش غذایی كانولا موثر باشد. مواد ضد تغذیه‌ای موجود دركنجاله كانولا شامل گلوكوزینولات، اسید اروسیك، تانن،گویترین، تیوسیانیت، نیتریل، سیناپین و متیل سیستین سولفواكساید باعث می‌شود كه این مواد باعث كاهش ضریب هضمی، ممانعت از جذب ید توسط تیروئید، افزایش اندازه كبد و كلیه، طعم ماهی در تخم مرغ و ضایعات اكسیداتیو و همولیتیك می‌گردند.
جدول1- مقایسه قابلیت هضم برخی اسیدهای آمینه ضروری در كانولا و سویا
|
اسیدهای آمینه
|
قابلیت هضم سویا %
|
قابلیت هضم کانولا
|
|
لیزین
|
91
|
79
|
|
متیونین
|
92
|
90
|
|
سیستئین
|
84
|
73
|
|
ترئونین
|
88
|
78
|
|
تریپتوفان
|
88
|
82
|
کنجاله کلزا در تغذیه مرغ
مطالعات جدید نشان می‌دهد كه حداكثر10%كنجاله كلزا اصلاح شده (كانوالا) كه مقادیر گلوكوزینولات آن پایین است می‌تواند به عنوان مكمل پروتئینی در جیره مرغان تخمگذار با تخم مرغ پوسته سفید بدون اثرات سوء مورد استفاده قرار گیرد. كنجاله كلزا حاوی 1/8 ـ 0/6 % سیناپین است كه در بدن مرغان تخمگذار بعد از تبدیل شدن به ماده‌ای دیگر (تری متیل آمین) باعث بوی ماهی در تخم مرغ می‌گردد. البته بدن مرغ با استفاده از آنزیم‌ها این ماده را تا حدی تجزیه و خنثی می‌کند. مرغان تخمگذار پوسته قهوه‌ای آنزیم كمتری نسبت به مرغان تخمگذار پوسته سفید تولید می‌كنند و در بـدن آن‌ها مقادیر زیادی تری از متیل آمین باقی می‌ماند. و در درون زرده قرار می‌گیرد و موجب طعم ماهی در تخم مرغ می‌شود. بنابراین متخصصیـن تغذیه حداكثر 5%كنجاله كلزا اصلاح شده (كانولا) را به عنوان مكمل پروتئینی در جیره مرغان تخمگذار پوسته قهوه‌ای توصیه می‌كنند.
در تغذیه جوجه‌های گوشتی چنانچه اسید آمینه لیزین مورد استفاده قرار گیرد کنجاله کلـزا نیز می‌تواند تا 20 درصد جیره بدون اثر منفی بر عملکرد جوجه‌های گوشتی جایگزین کنجاله سویا شود و مورد استفاده قرار بگیرد. تا همین حد هم میتوان هزینه هر کیلو جیره مرغ را کاهش داد که در سطح کلان باعث کاهش قیمت تمام شده محصول می‌شود.