تعیین زمان آبیاری برپایه مقدار تبخیر و تشت تبخیر کلاس الف
یکی از روش‌های کاربردی، ساده و کمابیش دقیق برای تعیین زمان آبیاری در کلزا، برنامه‌ریزی برپایه مقدار مشخصی از تبخیر آب از سطح آزاد آب در تشت تبخیر است. این روش در زمانی که آب به مقدار کافی در دسترس است و تعداد دفعات آبیاری محدود نیست، بسیار مناسب است. برای این منظور مقدار تبخیر روزانه به وسیله تشت تبخیر تعیین شده و زمانی که مجموع تبخیرهای روزانه به میزان مشخصی رسید، آبیاری انجام می‌شود.
در پژوهش‌های مختلف توصیه شده که در خاک‌های معمولی، از مرحله جوانه‌زنی تا زمان آغاز ساقه‌دهی کلزا، هرگاه مجموع تبخیر از سطح تشت تبخیر از 90 تا 100میلیمتر شد، باید آبیاری انجام شود. ولی پس از مرحله ساقه‌دهی باید فاصله آبیاری‌ها کمتر شده و هرگاه مجموع تبخیر از سطح تشت تبخیر به هفتاد میلیمتر رسید، آبیاری انجام شود.
جنس تشت تبخیر استاندارد، آهن گالوانیزه است که بر روی یک پایه چوبی به ارتفاع ده سانتی‌متر قرار می‌گیرد. قطر این تشت حدود 122سانتی‌متر و ارتفاع آن حدود 25سانتی‌متر است. بهطورمعمول برای جلوگیری از افتادن برگ و اجسام خارجی به داخل تشت و یا استفاده پرندگان از آب درون تشت، روی آن را با توری سوراخ درشت فلزی می‌پوشانند.
روش کار با تشت تبخیر استاندارد
پس از دومین آبیاری در کشت کلزا که در مناطق گرم 2 تا ۳روز و در مناطق معتدل تا سرد 5 تا 7 روز پس از کاشت است، تشت تا ارتفاع بیست سانتی‌متری (دویست میلی‌متری) از آب پر شده، روی آن با توری پوشانده شده و در محل مسطحی در کشتزار و دور از سایه‌انداز درخت قرار می‌گیرد. تشت باید به‌طور کامل در معرض جریان هوای ثابت و تابش قرار بگیرد تا تبخیر به‌صورت طبیعی انجام شود. برای اندازه‌گیری روزانه مقدار کاهش آب از سطح، هر روز صبح زود و در یک ساعت مشخص، یک خطکش فلزی بلند ثابت در کناره داخلی تشت طوری فرو می‌برند که ته خطکش کاملا به کف تشت برسد، و عددی که محل ایستادن آب است، خوانده می‌شود. باید توجه کرد زمانی این عدد خوانده شود که روی سطح تشت هیچگونه موج و تلاطمی نبوده و سطح آب کاملا ثابت باشد. پس از خواندن اعداد هر روز با فرمول زیر مقدار تبخیر روزانه، مشخص می‌شود عدد خطکش در روز کنونی (میلیمتر) - عدد خطکش در روز گذشته (میلیمتر)= مقدار تبخیر روزانه (میلیمتر) سپس عدد تبخیر به‌دست آمده را با عدد روزهای پیش، جمع کرده و اگر در اوایل دوران رشد، عدد میان 90 تا 100 میلیمتر قرار گرفت، آبیاری انجام می‌شود. پس از ساقه‌دهی، نخستین باری که مجموع اعداد تبخیر به بالای هفتاد میلیمتر رسید، آبیاری انجام می‌شود. باید توجه کرد که پس از هر آبیاری مجموع بدست آمده از اعداد پیشین را صفر در نظر گرفته و جمع‌زدن، دوباره انجام شود. همچنین همزمان با هر نوبت آبیاری، تشت تبخیر برای تعیین نوبت بعدی آبیاری، دوباره تا ارتفاع بیست سانتی‌متری (دویست میلی‌متری) پر می‌شود.
نکات مهم درباره تعیین میزان تبخیر به‌وسیله تشت تبخیر استاندارد
-اندازه‌گیری را همیشه در ساعت مشخصی از روز انجام دهید و بهتر است این زمان صبح زود و پیش از بالا آمدن آفتاب باشد.
-اگر در دوره رشد گیاه بارندگی شود، باید مقدار بارندگی را از مقدار تبخیر کم کرد. برای نمونه، در روز نخست اندازه‌گیری، خطکش عدد1۸0میلیمتر را نشان می‌دهد. یعنی در روز نخست، بیست میلیمتر تبخیر رخ داده است. روز دوم باران می‌آید، پس تبخیر در روز دوم برابر با صفر است، ولی عدد خط کش روی190میلیمتر است، یعنی ده میلیمتر باران باریده است. اندازه‌گیری روز سوم مقدار 1۸سانتی‌متر را نشان می‌دهد. برای برآورد مقدار تبخیر روز سوم باید عدد 1۸را از عدد 19یعنی مقدار آب در روز قبل، کم کرد. دقت کنید که مقدار تبخیر روزانه تنها با مقایسه با عدد روز قبل محاسبه می‌شود که اگر این مقدار کم شده باشد یعنی تبخیر بوده و اگر افزایش یافته باشد یعنی بارندگی صورت گرفته است. اگر این مقدار مثبت باشد، مقدار تبخیر آن روز بارانی را برابر با صفر می‌گیرند.
شکل1- آبیاری مزرعه کلزا
آبیاری در مراحل حساس رشدی در کلزا
پس از اینکه کلزا به سبز یکنواخت رسید، باید برای رسیدن به بیشترین کارکرد، در دیگر مراحل رشد نیز نیازهای آن از جمله آب برطرف شود. دو بخش اصلی کارکرد کلزا یعنی تعداد دانه در غلاف و وزن دانه باید به‌گونه‌ای مدیریت و تنظیم شوند تا به بالاترین مقدار برسند. از نظر مدیریت آبیاری، برای رسیدن کلزا به بیشترین تعداد دانه، تامین آب مورد نیاز گیاه پیش از گلدهی و خود گلدهی، ضروری است. کمبود آب در دوران گلدهی کلزا همراه با افزایش دمای هوا و افزایش سرعت باد، گل‌ها را پژمرده نموده و به افت شدید کارکرد می‌انجامد. حفظ رطوبت مناسب در زمان گلدهی سبب می‌شود این مرحله طولانی‌تر شده و به دنبال آن تعداد دانه در غلاف، وزن دانه و همچنین کیفیت و میزان روغن افزایش یابد.
برای اینکه وزن دانه کلزا افزایش یابد، رطوبت نیمرخ خاک (عمق گسترش ریشه) در مرحله تشکیل و تکمیل غلاف و آغاز دانه بستن باید در حد مطلوب تامین شود.کمبود آب در مرحله ساقه رفتن و طویل شدن ساقه سبب مي‌شود سطح پوشش سبز گیاه و همچنین ارتفاع آن کاهش یابد. در مرحله گلدهي، تکمیل فرایند رشد گیاه بسیار سریع بوده و نیاز به آب نیز در آن بالا است. حساس‌ترین مراحل رشد گیاه کلزا نسبت به آب به ترتیب، آغاز و طول مرحله گلدهي و پس از آن مرحله طویل شدن غلاف و سپس مرحله پر شدن دانه است.
کمبود آب در مرحله گلدهي، سبب کاهش تعداد غلاف و در مرحله طویل شدن غلاف، سبب کاهش تعداد دانه در غلاف می‌شود؛ این کمبود در مرحله پرشدن دانه و پس از آن، سبب کاهش وزن دانه مي‌شود. اگر آب کافی در دسترس نیست، بهتر است دفعات آبیاری و زمان آبیاری به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که در مراحل حساس رشد کلزا و مراحلی که بیشترین اثربخشی را دارد، آبیاری انجام شود. زیرا تنش خشکی در مراحل حساس رشد کلزا سبب کاهش شدید کارکرد و در نتیجه کاهش شاخص بهره‌وری آب می‌شود.
مراحل حساس آبیاری در گیاه کلزا
1)مرحله کاشت: بهتر است در این مرحله دو نوبت آبیاری پس از کاشت برنامه‌ریزی شود، یک نوبت بلافاصله پس از کاشت و یک تا دو نوبت آبیاری سبک، فقط به اندازه‌ای که سطح خاک خیس شده و از خشک شدن بذر جلوگیری شود. اگر کشت به‌صورت هیرم‌کاری بوده است، آبیاری نخست حذف شده و تنها به آبیاری سبک برای خیس نگهداشتن بستر بذر نیاز است. حساسیت کلزا به تنش خشکی در این مرحله به دلیل کوچک بودن بذر و عمق کم کاشت است. جوانه‌های کلزا پس از خروج از بذر، در صورت کمبود آب به سرعت از بین رفته وسبب عدم سبز یکنواخت و کاهش تراکم مناسب در کشتزار می‌شوند. باید توجه کرد، در مراحل اولیه رشد از آبیاری سنگین خودداری شود، زیرا آبیاری سنگین سبب سرد ماندن خاک برای مدت طولانی و کاهش سرعت جوانه‌زنی بذر شده و از طرفی چنانچه آبیاری از نوع غرقابی باشد، احتمال سله‌بستن زمین و ایجاد مانع برای بیرون آمدن جوانه را افزایش می‌دهد. همچنین چون گیاهی بر روی زمین وجود ندارد، بیشتر آب به‌صورت ثقلی (نفوذ در خاک) از دسترس خارج شده و هدر می‌رود.
2) مرحله ساقه‌دهی: پس از پایان دوره سرما در کلزای پاییزه و آغاز ساقه‌دهی گیاه یکی از مراحل حساس آبیاری است. که برای افزایش کارایی آب و کود، با کود سرک همراه می‌شود.
3) مرحله گلدهی: زمانی که گل‌ها رو به زرد شدن می‌روند و به اصطلاح گلدهی در حال انجام است. حساس‌ترین زمان آبیاری در گیاه کلزا است. اگر در این مرحله تنش خشکی رخ دهد تعداد خورجین در بوته و تعداد دانه در خورجین به شدت کاهش یافته و سبب کاهش شدید کارکرد نهایی می‌شوند. برای بهبود شرایط رشد گیاه کلزا، می‌توان کود سرک اول بهاره را همراه با این آبیاری به کشتزار افزود.
4) مرحله تشکیل خورجین: در صورت کمبود آب در زمان تشکیل خورجین‌ها، اندازه خورجین و اندازه دانه‌های تشکیل شده کوچک می‌شوند و حتی اگر پس از این مرحله، آب مورد نیاز گیاه تامین شود کارکرد دانه به شدت کاهش مییابد. چرا که به‌دلیل کوچک بودن مخزن بذر تشکیل شده، اندازه دانه‌ها از مقدار مشخصی بزرگتر نشده و کارکرد، به‌دلیل کاهش وزن هزار دانه، بسیار کاهش مییابد.
5) مرحله پرشدن دانه: اگر آب در دسترس گیاه در مرحله پرشدن دانه محدود شود، دانه‌های تشکیل شده چروکیده و کموزن می‌شوند.
6) آبیاری تکمیلی نهایی: اگر آب کافی در کشتزار در دسترس باشد، بهتر است در زمانی که بیست درصد از غلاف‌ها رو به قهوه‌ای شدن می‌روند، یک آبیاری سبک تکمیلی انجام داد. آبیاری در این مرحله وزن دانه‌های کلزا را افزایش می‌دهد.
نکات مهم در برنامه‌ریزی آبیاری با توجه به مراحل حساس رشدی کلزا
-اگر در حد فاصل زمان آبیاری دوم ( ۳ تا 7 روز پس از کاشت، با توجه به منطقه کاشت) و سوم (ساقه‌دهی) در کشت کلزای پاییزه، بارندگی کمی صورت گیرد و یا بارندگی خیلی دیر رخ دهد، برای حفظ گیاهچه‌های روزت، حتما باید یک آبیاری انجام شود.
-اگر در زمان هرکدام از آبیاری‌ها دستکم 25 تا ۳0 میلیمتر بارش در یک نوبت رخ دهد، می‌توان از انجام آن آبیاری چشم‌پوشی کرد.
-گیاه کلزا پس از ورود به مرحله ساقه‌دهی به تنش خشکی حساس می‌شود، و حساس‌ترین مرحله به تنش خشکی مرحله گلدهی است که کاهش آب در دسترس، بیشترین اثر منفی را بر روی کارکرد نهایی می‌گذارد.
-آبیاری‌های نخست در کشت کلزای پاییزه به دلیل عمق کم کاشت و عدم تبخیر زیاد به خاطر خنک بودن هوا، سبک بوده و پس از ورود به فصل بهار عمیق‌تر انجام می‌شود.