عوامل موثر در ریزش گل و میوه
-
درجه حرارت هوا
گرمای زیاد در اوایل تابستان به دلیل آنکه موجب خروج آب فراوانی از درخت شده و آن را دچار تنش رطوبتی می‌کند، باعث تشدید ریزش گل و میوه خواهد شد. گرمای زیادی هوا همچنین می‌تواند از طریق اثری که در جلوگیری از گرده افشانی و تشکیل میوه دارد موجب تحریک ریزش گل‌های گرده افشانی نشده یا میوه هایی که گرده افشانی ناقص داشته‌اند شود. علاوه بر گرما، سردی هوا در دوره قبل از تشکیل میوه نیز می‌تواند نقش مهمی در تحریک ریزش گل و میوه‌چه داشته باشد.
بروز سرما در اویل فصل رشد می‌تواند از طریق کاهش فعالیت زنبورهای عسل و کم کردن تعداد گل‌های تلقیح شده موجب کاهش درصد تشکیل میوه شده و از این طریق سبب تشدید ریزش گل‌ها شود. از طرف دیگر، گرمای خیلی زیاد (بالاتر از 40 درجه سانتی‌گراد) منجر به ریزش بیش از حد میوه‌ها به ویژه در پرتقال‌های ناف‌دار حساس‌تر از سایر ارقام هستند خواهد شد.
شکل 1- ریزش میوه مرکبات به دلیل تنش گرمایی و سرمایی
-
کمبود آب
کم آبی در درختان مرکبات می‌تواند از یک طرف باعث افزایش درصد گل‌های عقیم شود که به دلیل تبدیل نشدن به میوه، می‌ریزند. از طرف دیگر در اثر خشکی، آب از میوه‌ها به طرف برگ‌ها به حرکت در آمده و همین موجب تحریک ریزش میوه‌ها می‌شود. یکی دیگر از مضرات خشک بودن خاک، جلوگیری از تنفس ریشه است که خود در افزایش ریزش برگ، گل و میوه اثر زیادی دارد.
در بسیاری از ارقام مرکبات، در صورتی که در اوایل دوران تشکیل میوه، درخت با کمبود آب مواجه باشد. با آغاز بارندگی‌های پاییزی شمال کشور، بخش قابل توجهی از درخت‌ها دچار ترکیدگی پوست شده و در نهایت ریزش می‌کنند. بنابراین لازم است زمانی که میوه‌ها به تازگی تشکیل شده‌اند، دقت لازم را در آبیاری به موقع درختان مرکبات به خرج داد تا درصد کمتری از میوه‌ها دچار ترکیدگی شوند.
-
غرقاب شدن درخت
در صورتی که ریشه‌های درخت برای مدت زیادی در شرایط غرقاب قرار بگیرند، به دلیل مختل شدن تنفس ریشه‌ها، تعداد قابل توجهی از گل یا میوه‌های درخت دچار ریزش خواهد شد. بدیهی است که ادامه این وضع می‌تواند باعث مرگ درخت شود.
-
نوع رقم و پایه کشت شده
ارقام ناف‌دار به دلیل بی‌بذر بودن، از ریزش شدیدتری نسبت به رقم‌های بذر‌دار برخوردارند. از طرف دیگر تمام گل‌های تولید شده از نظر بارآوری مفید و کارآمد نیستند. در حقیقت همواره برخی از گل‌ها، نر یا نارس بوده و یا به سبب بروز آفات و امراض معیوب هستند. تجربه نشان داده است که فراوانی گل‌های نر در یک درخت تا حدود زیادی بستگی به نوع رقم داشته و البته شرایط محیطی نیز در آن تاثیر دارد. به عنوان مثال بیشتر از 35 درصد گل‌های پرتقال شموطی ممکن است فاقد توانایی تشکیل میوه باشند. این عدد برای انواع لیمو‌ها و بالنگ بیشتر است و گاهی تا بیش از 80 درصد گل‌های لیمو اثری در تولید میوه نداشته و لذا دچار ریزش خواهند شد. پس درصد ریزش گل و میوه تا حدود زیادی تابع نوع رقم کاشته شده است.
در مورد تاثیر پایه نیز باید گفت که پایه‌های سه برگچه‌ای (پونسیروس، سیترنج و سیتروملو) توانایی بالایی در جذب آب از زمین‌های با رطوبت پایین را دارند و به همین دلیل اگر مقدار آب موجود در خاک کم باشد، درختانی که روی پایه‌های سه برگچه‌ای پیوند شده‌اند از وضعیت آبی بهتری برخوردار بوده و لذا ریزش گل و میوه در آن‌ها کمتر است.
-
شرایط تغذیه‌ای درخت
کمبود عناصر بُر و روی می‌تواند ریزش را تحریک کند. یکی از عناصر مهم تعیین مقدار ریزش گل و میوه مرکبات، عنصر ازت است. اگر ازت زیاد از حد باشد، رشد رویشی و تولید شاخ و برگ افزایش و در نتیجه گلدهی ضعیف خواهد شد. اگر درخت دچار کمبود ازت بوده ولی این کمبود شدید نباشد، رشد رویشی کم شده و تا حدودی گلدهی تشویق می‌شود، اما تشکیل میوه اندک بوده و به عبارت دیگر، ریزش شدید گل و میوه اتفاق می‌افتد. بدیهی است که کمبود شدید ازت موجب ضعف رویشی و همچنین کاهش شدید تعداد گل‌های درخت خواهد شد. به این ترتیب، میتوان مقدار بهینه ازت را در درخت مرکبات بین 5/2 تا 7/2 درصد وزن خشک برگ‌ها اعلام کرد. با این مقدار ازت، درختان مرکبات از گلدهی و تشکیل میوه مناسبی برخوردار خواهند بود. در شرایط کمبود ازت، تعداد گل‌آذین‌های بدون برگ بیشتر خواهد شد و چون شدت ریزش گل در آن‌ها بیشتر از گل آذین‌های برگدار است، به همین دلیل کمی ازت منجر به افزایش ریزش گل خواهد شد.
-
آفات و بیماری‌ها
واقعیت این است که تغذیه برخی حشرات آفت از درخت و یا آلودگی به برخی بیماری‌ها سبب ریزش گل و میوه مرکبات می‌شود. شته سبز مرکبات (در تراکم زیاد)، سپردار قهوه‌ای و سپردار الفی، شپشک‌های آردآلود و استرالیایی، کنه شرقی مرکبات، مگس میوه مدیترانه‌ای همگی از جمله آفاتی هستند که موجب ریزش گل و میوه‌ها می شوند.
در بین بیماری‌های مرکبات نیز انواع پوسیدگی‌ها از جمله پوسیدگی قهوه‌ای میوه و همچنین بیماری قارچی از جمله لکه قهوه‌ای، همچنین شانکر و نماتد مرکبات از جمله مهمترین امراضی هستند که میتوانند سبب ریزش شدید گل و میوه شده و خسارت قابل توجهی را متوجه باغداران نمایند. یکی از دلایل اصلی ریزش‌های قبل از برداشت می‌تواند ابتلای درخت به بیماری‌های مختلف و به ویژه امراض قارچی باشد.
روش‌های کاهش ریزش گل و میوه
بدیهی است که با دانستن دلایل تحریک ریزش گل و میوه، میتوان به راحتی اقدام به مهار این پدیده کرده و تا حد زیادی از ریزش غیر طبیعی گل و میوه کاست. برای این منظور لازم است در مدیریت باغ مرکبات نکات زیر را مدنظر داشت:
بدیهی است که اگر نسبت به حذف شاخه‌های اضافی و خشک شده یا بیمار اقدام شده و از رشد شاخه‌های ترک و بی بار جلوگیری شود مواد غذایی بیشتری به بخش‌های زایشی (گل و میوه) خواهد رسید. به این ترتیب با کاهش رقابت شاخ و برگ یا گل‌ها و میوه‌ها، توزیع صحیح عناصر غذایی در درخت انجام شده و از ریزش های حاصل از فقر غذایی جلوگیری می‌شود. بطور کلی برای کاهش ریزش باید هرس را سبک و در فصل رشد غیر فعال انجام داد تا بدین ترتیب با حذف رقبای جوانه‌های زایشی، موجب پخش یکنواخت مواد غذایی در تاج درخت شویم.
تجربه نشان داده است که حلقه‌زنی در هنگام گلدهی یا کمی قبل از آن موجب کاهش قابل توجه ریزش گل و میوه می‌شود. دلیل این امر آن است که حلقه‌زنی موجب اختلالی موقتی در خروج مواد غذایی از شاخه شده و همین امر سبب تقویت بنیه شاخه‌های گلدار می‌شود به این ترتیب با تقویت شاخه میتوان مانع از ریزش‌های ناشی از ضعف غذایی شد.
شکل 2- هرس به موقع درختان مرکبات باعث کاهش ریزش گل و میوه می‌شود.
-
توجه به برنامه تغذیه‌ای با تائید بر مدیریت عرضه ازت
لازمه حفظ گل و میوه بر روی شاخه‌ها، حضور نسبت متعادلی از عناصر غذایی در این اندام‌ها است. بنابراین لازم است در برنامه کوددهی درختان به کلیه عناصر پر مصرف و کم مصرف توجه شده و با توجه به نتایج آزمون خاک و برگ، نسبت به عرضه یک برنامه کودی متعادل اقدام شود. البته در این میان، ازت عنصری است که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کمبود یا زیادی این عنصر موجب تقلیل گلدهی و تحریک ریزش گل و میوه خواهد بود. به همین دلیل لازم است همواره مقدار متعادلی از ازت در درخت وجود داشته باشد. به این ترتیب ضمن جلوگیری از رشد بی‌رویه شاخ و برگ، از تشدید گلدهی نیز ممانعت خواهد شد. به عنوان یک توصیه کلی میتوان گفت که عرضه کود ازته به درختان مرکبات در زمان سه تا چهار هفته قبل از شکوفایی گل‌ها می تواند به کاهش ریزش گل و میوه کمک شایانی نماید.
بررسی‌های نشان داده است که بیش از 80 درصد ازت مصرفی درختان مرکبات در دوره رشد بهاره و تشکیل میوه از ازت ذخیره شده در بافت شاخه‌ها و تنه درخت است. به همین دلیل اگر زمانی که نیمی از جوانه‌های درخت قبل از شروع فصل بهار متورم شده و قطر آن‌ها به حدود سه میلی‌متر رسیده باشد باید اقدام به عرضه کود ازت نمود.
برای نواحی شمال کشور بهتر است محلول یک درصد اوره به همراه سولفات روی یک در هزار برای این منظور استفاده شود. در مناطق جنوبی باید ضمن کاهش غلظت فوق از انواع با درصد بیورت کمتر استفاده کرد.
یکی دیگر از اثرات مثبت عرضه کود ازتی در درختان مرکبات این است که تعداد گل‌آذین های برگدار، که ریزش کمتری دارند بیشتر شده و به این ترتیب از شدت ریزش‌ها کاسته خواهد شد.
شکل 3- کمبود ازت در مرکبات منجر به ریزش گل و میوه می‌شود.
-
مبارزه با آفات وبیماری‌ها
همانطور که ذکر شد شته سبز مرکبات، سپردار قرمز و الفی، شپشک‌های آردآلود و استرالیایی، کنه شرقی و مگس میوه مدیترانه‌ای همگی میتوانند در شدت‌های مختلف باعث ریزش گل و میوه شوند. به همین دلیل لازم است نسبت به مبارزه به موقع با هر یک از این آفات اقدام شود.
از آنجایی که بیماری‌های قارچی و انواع پوسیدگی‌ها در شمال کشور یکی از عوامل مهم در ریزش گل و میوه محسوب می‌شود، لازم است در این مناطق، ضمن بهره‌گیری درست از سموم شیمیایی، از روش‌های مختلف باغبانی از جمله اجرای هرس صحیح به ویژه هرس دامنه درخت، بهبود وضعیت زهکش خاک و همچنین کاشت نهال روی پشته‌های مرتفع استفاده کرد.