بیماری‌های طوقه و ریشه
پوسيدگي طوقه درخت انار: یکی از بیماری‌های مهم قارچی انار است. عامل این بيماري، قارچ فیتوفتورا (Phytophthora) است که دامنه انتشار آن در باغ‌های انار، محدود است ولي در صورت آلودگي، سبب زیان بزرگی خواهد شد. این قارچ بسیار آبدوست است و با فراهم شدن آب آزاد در خاک‌های سنگینی که زهکشی مناسب ندارند، به سرعت تکثیر می‌شود. فیتوفتورا به طور مستقيم از ريشه‌هاي جوان يا زخم‌هاي روي طوقه، وارد گياه شده و توليد ريسه می‌کند. از مهمترین علایم بیماری پوسيدگي، شكاف‌خوردگي و ريزش پوست در محدوده طوقه و گاهي در پوست پیرامونی، تا پنجاه درصد محيط آن است. چنانچه بیماری شدید باشد، سبب سبز خشک شدن گیاه می‌شود. بهترین روش مدیریت بیماری، بهره‌گیری از روش آبياري و كاشت مناسب است تا از رسيدن آب به طوقه درخت جلوگیری کند. زهکشی مناسب خاک و جلوگیری از آب‌ماندگی نیز سبب کاهش بیماری می‌شود. ضدعفونی طوقه درخت با خمیر بردو نیز بیماری را کاهش می‌دهد.
پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه: عامل آن قارچ آرمیلاریا (Armillaria) است، یکی دیگر از بیماری‌های مهم گیاهی است که به نام‌های پوسیدگی بندکفشی ریشه و پوسیدگی ریشه ناشی از قارچ عسلی نیز معروف بوده و به انار نیز خسارت می‌زند. زمستان‌گذرانی این قارچ، به صورت میسلیوم در درختان آلوده و یا ریشه‌های مرده است و تا سال‌ها در خاک زنده می‌ماند. علایم هوایی این بیماری در انار، شامل ضعف، کندی رشد، زردی و کوچکی برگ‌ها، سرخشکیدگی و مرگ ناگهانی درخت است. در ناحیه طوقه، پوست به سادگی از درخت جدا می‌شود و در زیر آن، پوشش سفید مایل به کرم دیده می‌شود که میسلیوم‌های قارچ بوده و حالت بادبزنی دارد. در پاییز، کلاهک‌های قارچی به رنگ قهوه‌ای عسلی، به صورت گروهی در پای درختان آلوده تشکیل می‌شود.
بیماری‌های برگ و میوه
بیماری‌های لکه برگی ناشی از قارچ‌های سرکوسپورا (Cercospora) و سودوسرکوسپورا (Pseudocercospora) که بیشتر در آغاز فصل و پس از تغییر رنگ کامل برگ‌ها پدیدار می‌شوند، با مصرف قارچکش‌های نفوذی به آسانی مهار می‌شوند.
شکل1- بیمارهای انار
بیماری آنتراکنوز (Anthracnose) انار، نوعی بیماری قارچی است که توسط گونه‌های مختلف قارچ کلتوتریکوم (Colletotrichum) ایجاد می‌شود. علایم این بیماری در همه بخش‌های گیاه می‌تواند دیده شود ولی بیشتر در میوه و برگ‌ها دیده می‌شود. بارندگی و رطوبت زیاد، شرایط مطلوب این قارچ است. نشانه‌های اولیه این بیماری روی برگ به شکل نقاط منظم یا نامنظم قهوه‌ای همراه با هاله‌ای زرد است. این لکه‌ها به آسانی از لکه‌های چوب‌پنبه‌ای ناشی از بیماری اسکب انار متمایز می‌شوند.
بیماری پوسیدگی میوه انار، معروف به (پوسیدگی قلب) یا (قلب سیاه)، بیماری شناخته شده انار است که بر تولید در سراسر جهان تاثیر می‌گذارد. پوسیدگی قلب با پوسیدگی سیاه هسته میوه مشخص می‌شود که از ناحیه گلگاه پخش می‌شود، در حالی که پوست خارجی و پوست سخت تا اندازهای ظاهر سالم خود را حفظ می‌کنند و هر از گاهی لکه‌های گرد و فرورفته‌ای بر روی آنان دیده می‌شود.
وقتی که میوه شکافته می‌شود پوشش قارچی درون آن دیده می‌شود. قارچ‌های مختلفی همچون آلترناریا (Alternaria)، بوتریتیس (Botrytis) پنی‌سیلیوم (Penicillium) و ریزوپوس (Rhizopus) از عوامل این بیماری شناخته شده‌اند. مدیریت حشرات، جلوگیری از زخمی شدن میوه و برداشت مناسب می‌تواند سبب کاهش این بیماری شود. بهره‌گیری از سموم مسی به توصیه کارشناسان نیز می‌تواند در پیشگیری از بیماری کارآمد باشد.
شانکر و سرخشکیدگی شاخه‌ها
سرخشکیدگی و شانکر از بیماری‌های رایجی هستند که توسط عوامل مختلفی ایجاد می‌شوند. هرچند، تنش‌های غیرزیستی همانند تنش‌های رطوبتی، سرمازدگی یا آفتاب سوختگی در بروز و پایداری این بیماری‌ها نقش اساسی دارند. گونه‌های قارچی پرشماری در ایجاد این بیماری نقش دارند که از آنان میتوان به گونه‌هایی از جنس سرکوسپورا، فائوآکرمونیوم (Phaeoacremonium) و نئوفوزیکوکوم (Neofusicoccum) اشاره نمود. در باغ‌های انار، علایم ایجاد شده بیشتر به صورت تورم‌های پوستی، تغییر رنگ پوست شاخه‌ها، شانکر در شاخه‌های اصلی، بلایت شاخه‌های جوان، انواع اشکال انسداد آوندی و عدم رشد در فصل بهار است. از میان گروه‌های قارچی نامبرده، گونه‌های جنس سیتوسپورا بیشتر شاخه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند ولی می‌توانند با ایجاد آلودگی در بخش تنه، از عمر و بهره‌وری میزبان خود بکاهند. علایم ایجاد شده توسط گونه‌های این جنس، بسته به میزبان متفاوت بوده و بیشتر شامل زردی برگ‌ها و سرخشکیدگی شاخه‌ها است. تغذیه مناسب، پیشگیری از تنش‌های رطوبتی و سمپاشی درختان با ترکیب بردو (Bordeaux mixture) ده در هزار، پس از برداشت سبب کاهش و مهار بیماری می‌شود.
بیماری اسکب انار
بیماری اسکب انار (Punica granatum L.)، تهدیدی برای تولید انار در استان‌های گرم و مرطوب است. گسترش این بیماری به استان‌های اصلی تولیدکننده این محصول، می‌تواند برای تولیدکنندگان، خطری جدی باشد.
عامل بیماری، قارچ السینوئه پونیکا (Elsinoe punicae) است. نشانه‌های اصلی بیماری موارد زیر است:
-ریزش گل‌ها
- عدم تلقیح گل‌ها
-بدشکلی میوه‌ها و گل‌ها
- ایجاد لکه‌های قهوه‌ای تا سیاه چوب‌پنبه‌ای روی میوه‌های رسیده
مورد آخر سبب افت شدید بازارپسندی محصول شده و زیان بسیاری به کشاورزان رسانده و امکان صادرات میوه را از میان می‌برد. برپایه ارزیابی‌های میدانی، این بیماری در سال‌های 95 تا 97 بیش از هفتاد درصد به باغ‌های انار استان گلستان و مازندران خسارت‌زده است.
علایم بیماری
در این نوشتار به صورت کامل به علایم بیماری اسکب انار پرداخته می‌شود. بدشکلی، چروکیدگی، قهوه‌ای و سیاه شدن گل‌ها در آغاز فصل، نشانه بارز پیدایش این بیماری است. نخستین علایم بیماری در مراحل اولیه پیدایش گل‌ها به صورت لکه‌های سیاه رنگ مدور به قطر 1تا 3 میلی‌متر دیده می‌شود.
شکل2- بیماری اسکب انار
پس از باز شدن گل‌ها، لکه‌ها بزرگتر شده و به صورت لکه‌های خاکستری تا قهوه‌ای تیره و کمابیش فرورفته روی اندام‌های گل (نهنج، کاسه گل و کاسبرگ‌ها) پدیدار می‌شود. لکه‌ها به قطر 1 تا 12 میلی‌متر به صورت گرد تا نامنظم بوده و ممکن است چندین لکه به هم پیوسته و بخش بزرگی از اندام‌های گل، علایم نکروز نشان دهند. نشانه بارز علایم این بیماری نسبت به بیماری‌های آنتراکنوز یا آلترناریا این است که لکه‌های ناشی از بیماری اسکب، چوب‌پنبه‌ای بوده و رگه‌های برجسته چوب‌پنبه‌ای روی لکه‌ها دیده می‌شود و گسترش آنان کمابیش شعاعی است.
آلودگی در مرحله گلدهی همچنین سبب بدشکلی گل‌ها می‌شود. این بدشکلی می‌تواند بسیار کم و یا بسیار زیاد باشد. آلودگی شدید به ریزش بخش بزرگی از گل‌ها در مراحل اولیه تشکیل میوه‌ها می‌انجامد تا جایی‌که زیر درخت پر از گلهای بدشکل ریزش کرده می‌شود.
میوه‌های آلوده به خوبی توسعه نمی‌یابند و بافت میوه در محل‌های آلوده به صورت چوپ‌پنبه‌ای و مشبک دیده می‌شود و از رشد باز می‌ماند که سبب بدشکلی میوه‌ها نیز می‌شود. این علایم از بیماری آنتراکنوز کاملا متمایز است. در بیماری آنتراکنوز، بافت چوپ‌پنبه‌ای دیده نمی‌شود و سیاه‌شدگی به صورت یکدست دیده می‌شود.
بیشتر گل‌هایی که در آغاز فصل آلوده می‌شوند، پس از بدشکل شدن، میوه کامل تشکیل نمی‌دهند. اگر گلهای مرحله دوم در پایان بهار آلوده شوند، به طور معمول به میوه‌های قابل مصرف تبدیل می‌شوند و ایجاد لکه روی پوست انار تاثیری چندانی بر دانه‌های آن ندارد، هرچند لکه‌های مشخصی روی پوست انار تشکیل می‌شود رشد کمابیش شعاعی و بافت سخت و چوب‌پنبه‌ای پوست میوه انار، از بارزترین نشانه‌های اسکب انار است.
دستورالعمل مدیریت بیماری
قارچ عامل بیماری، هوازاد بوده و زمستان‌گذرانی آن روی اندام‌های آلوده و به ویژه میوه‌های آلوده پای درخت یا روی درخت است. شیوع بیماری وابسته به وجود عامل بیماری در محیط و همچنین آب و هوای گرم و مرطوب است. بارندگی شرایط را برای گسترش بیماری فراهم می‌نماید. شرایط مناسب برای آزادسازی و جوانه‌زنی هاگ قارچ و ایجاد بیماری در درجه حرارت 13 تا 30درجه سانتی‌گراد رخ می‌دهد. برای مهار این بیماری در باغ‌هایی که پیشینه آلودگی دارند، مدیریت تلفیقی باغ انار ضروری است. گفتنی است دستورالعمل پیشنهادی زیر، دیگر بیماری‌های انار را همچون لکه‌برگی‌های روی برگ و میوه ناشی از دیگر قارچ‌ها را نیز تا اندازه بسیاری مهار کرده یا از بروز آنان پیشگیری می‌نماید.
بهداشت باغ: برای این کار لازم است گل‌ها یا میوه‌های آلوده پای درخت یا روی درخت نابود شوند. این کار سبب کاهش مایه تلقیح اولیه عامل بیماری می‌شود. این عملیات در 2 تا 3 مرحله و سرانجام تا پیش از پیدایش برگ‌ها انجام شود و به پایان برسد. رهاکردن میوه‌های آلوده روی درخت در پایان فصل یا پای درخت، بهترین منبع اولیه قارچ برای سال بعد بوده و سبب بروز بیماری خواهد شد.
تغذیه متعادل باغ: آزمایش خاک و برگ برای آگاهی از کمبودهای غذایی باغ بسیار ضروری است و لازم است در دوره‌های زمانی 3 تا 5 ساله تکرار شود. بنابراین تقویت درخت با ریزمغذی‌ها یا دیگر کودهای استاندارد بر اساس نیاز کودی و زیر نظر متخصص تغذیه گیاهی، سبب افزایش مقاومت گیاه به انواع بیماری‌ها همچون بیماری اسکب شده و در صورت آلودگی نیز میزان خسارت کاهش می‌یابد. با این همه، مصرف کودهای زیستی نامبرده در جدول 1 به صورت چالکود، همزمان با افزایش جمعیت میکروبی سودمند پیرامون ریشه گیاه، سبب افزایش مقاومت گیاه به بیماری می‌شود. مصرف هر دو سال یکبار این ترکیبات در باغ‌های انار توصیه می‌شود. همچنین محلولپاشی با ترکیب توان‌افزای کیتواگروسنس با دوز چهار در هزار در مرحله گلدهی و در زمان پایان دوره گلدهی، با افزایش گلدهی و همچنین نگهداری گلهای مثمر، سبب کاهش چشمگیر سرعت رشد بیماری می‌شود. این ترکیبات تغذیه‌ای با محیط زیست نیز سازگار بوده و توان بیولوژیک باغ را افزایش می‌دهند.
جدول 1- کودهای زیستی مناسب برای تغذیه متعادل باغ انار
|
نام کود
|
میزان مصرف
|
|
نیتروزیست
|
25 میلی لیتر به ازای هر درخت
|
|
فسفوزیست
|
25 میلی لیتر به ازای هر درخت
|
استفاده از ارقام مقاوم یا متحمل: در صورت شناسایی، این ارقام می‌تواند در کاهش بیماری تاثیرگذار باشند.
مبارزه شیمیایی: مهار این بیماری با بکارگیری قارچکش‌ها در زمان مناسب امکان‌پذیر است. با وجود پیشینه بیماری در باغ یا منطقه و نیز بارش‌های بهاره همراه با دمای بالای 13 درجه سانتی‌گراد، باید برای مدیریت بیماری اقدام نمود. گفتنی است این برنامه برای باغ‌هایی که امکان آلودگی دارند، به صورت کامل توصیه می‌شود.
ولی در باغ‌هایی که پیشینه بیماری نداشته‌اند یا شدت بیماری بسیار کم بوده، تنها مراحل پیشگیری پیشنهاد می‌شود. برای این کار بهره‌گیری از قارچکش‌ها به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
در مرحله پیش از تورم جوانه‌ها: در این مرحله که بیشتر در پایان فصل زمستان یا آغاز بهار رخ می‌دهد، سمپاشی درختان با یکی از ترکیبات آمده در جدول2 می‌تواند در پیشگیری از این بیماری چاره‌ساز باشد. این سمپاشی سبب کاهش مایه تلقیح قارچ عامل بیماری به ویژه در زمستان‌های ملایم می‌شود. سمپاشی پای درخت نیز به کاهش مایه تلقیح احتمالی کمک می‌نماید.
جدول2- ترکیبات تاثیرگذار در پیشگیری بیماری اسکب در مرحله پیش از تورم جوانه‌ها
|
ترکیب
|
دوز مصرفی
|
|
میشوکاپ (اکسی کلرور مس 35% WP)
|
3 در هزار
|
|
نوردوکس (اکسیدمس 75% WG)
|
5/2 در هزار
|
|
بردوسیف (مخلوط بردو 18% SC)
|
10 در هزار
|
|
بردوفیکس (مخلوط بردو 18% SC)
|
10 در هزار
|
در مرحله پیدایش کامل برگ‌ها: در این مرحله سمپاشی درختان با یکی از قارچکش‌های نامبرده در جدول 3 توصیه می‌شود. این سمپاشی افزون بر مهار بیماری اسکب، از شیوع و توسعه بیماری‌های برگی انار نیز جلوگیری می‌کند.
جدول3- ترکیبات تاثیرگذار در پیشگیری بیماری اسکب در مرحله پیدایش کامل برگ‌ها
|
ترکیب
|
دوز مصرفی
|
|
رورال تی اس (ایپرودیون+کاربندازیم 5/52% WP)
|
1.5 در هزار
|
|
توپسین ام (تیوفانات متیل 70% WP)
|
6/0 در هزار
|
پس از پیدایش هشتاد درصد گلهای اول: در این مرحله در باغ‌هایی که پیشینه بیماری وجود دارد و شرایط محیطی نیز امکان وقوع بیماری اسکب انار را افزایش می‌دهد، سمپاشی درختان با بردوسیف (مخلوط بردو 18% SC) با دوز پنج در هزار الزامی است. بردوسیف تنها مخلوط بردو است که در همه مراحل رشد قابلیت کاربرد آن تایید شده است. دقت شود از دوز بالاتر استفاده نشود چون امکان گیاه‌سوزی وجود دارد.
در زمان پیدایش گلهای دوم (پنجاه درصد): در این زمان سمپاشی درختان با بردوسیف (مخلوط بردو 18% SC) با دوز پنج در هزار تکرار شود. در این مرحله نوردوکس (اکسید مس 75% WG) با دوز 2.5 در هزار را نیز میتوان بکار برد.
در مرحله تشکیل میوه: چنانچه آلودگی به صورت لکه‌های سیاه رنگ روی میوه‌های جوان دیده شد، سمپاشی درختان با کاپتان 50% WP سه در هزار انجام شود.
به طورمعمول پس از این مرحله نیازی به سمپاشی دوباره نیست. ولی با پیشینه آلودگی در باغ و همزمانی بارندگی با دمای بالای 15درجه سانتی‌گراد، برای جلوگیری از گسترش بیماری و پیشگیری از آلودگی‌های بیشتر، سمپاشی با بردوسیف (مخلوط بردو 18% SC) با دوز پنج در هزار توصیه می‌شود.
قارچکش‌ها و زمان مصرف آنان به گونه‌ای انتخاب شده‌اند که دیگر بیماری‌های قارچی عامل لکه‌برگی و لکه میوه ناشی از آلترناریا آلترناتا (Alternaria alternata) سودوسرکوسپورا (Pseudocercospora) و کلتوتریکوم را نیز مدیریت می‌نمایند.
در پایان فصل و تبدیل کامل گل‌ها به میوه: در صورت بروز لکه‌های سیاه روی میوه‌های جوان، سمپاشی با کاپتان سه در هزار می‌تواند از گسترش بیماری جلوگیری نماید. هرچند با انجام اقدامات قبلی، نیاز چندانی به این سمپاشی نهایی نیست.
نکته: با اجرای کامل این دستورالعمل از سال سوم، تنها با یک مرحله سمپاشی در پایان زمستان، بیماری مدیریت شده و نیازی به انجام دیگر سمپاشی‌ها نخواهد بود.
توصیه‌های ضروری
در زیر، توصیه‌هایی برای مهار اسکب انار آمده است.
- بهتر است عملیات سمپاشی در هوای خنک صبح یا عصر انجام شود.
-چون سطح برگ انار، صاف و صیقلی است برای یکنواختی و همچنین پوشش کامل سطح برگ، بکارگیری مواد پخش‌کننده و چسبنده به همراه قارچکش‌ها (به جز مخلوط بردو و کاپتان) توصیه می‌شود. از مصرف این مواد افزودنی همراه با مخلوط بردو باید خودداری شود چراکه می‌تواند سبب گیاه‌سوزی شود.