آشنایی با آفت‌کش‌های آلی طبیعی (قسمت دوم)

 آفت کش های آلی طبیعی

1 ـ ترکیبات گیاهی

روتنون

روتنون ماده‌ای حشره‌کش است که در ریشه عده‌ای از گیاهان خانواده لگومینوز وجود دارد و خاصیت حشره‌کشی آن از اواسط قرن نوزدهم مشخص شد و در سال ۱۸۹۲ ماده خالص روتنون از ریشه گیاهان مربوطه استخراج گردید. تاکنون بیش از 60 گونه از گیاهان این خانواده دارای روتنون تشخیص داده شده‌اند که اکثرا بومی آفریقا، هندوستان و آمریکای جنوبی هستند و از گذشته‌های دور به عنوان مرگ ماهی (Piscicide) توسط صیادان مصرف می‌شدند و امروزه نیز در استخرهای پرورش ماهی برای پاکیزه کردن استخرها از وجود ماهی‌های نامرغوب از آن استفاده می‌کنند که در این شرایط غلظت ppm  5/0از آن کافی می‌باشد. از بین این 60 گونه، چند گونه هستند که از لحاظ مقدار روتنون در رتبه بالاتری قرار دارند، مانند گونه‌های Derris elliltica، D. mallacensis، Lonchocorpus utilities، L. uruca (شکل 1). روتنون را معمولا از ریشه و بذر این گیاهان استخراج می‌کنند.

شکل 1ـ L. uruca

روتنون سمیت شدیدی برای حشرات دارد اما برای انسان و دام سمیت آن متفاوت است و باعث گیاه سوزی نیز نمی‌شود. روتنون ماده‌ای زرد رنگ تا زرد مایل به سفید و به صورت کریستال است که در 163 درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود. در آب نامحلول اما در حلال‌های آلی قابل حل است. در مجاورت هوا اکسید شده و تا حدودی خواص حشره‌کشی خود را از دست می‌دهد، زیرا تبدیل به دو ماده Rotenonone و Dihydrorotenonce می‌شود. معمولا به صورت پودر به بازار عرضه می‌شود که پودر تهیه شده از ریشه گیاه Derris، 4 تا 5% روتنون دارد. امروزه برای تهیه روتنون، با استفاده از حلال‌های آلی، این آلكالوئيد را از ریشه گیاه جدا کرده و به صورت امولسیون غلیظ در آورده و به بازار عرضه می‌کنند. روتنون، هم از طریق گوارشی و هم از طریق تماسی مؤثر است اما سمیت آن برای انسان بر خلاف جانوران خونسرد از طریق گوارشی ناچیز است. دوام و پایداری آن کم است و حداکثر بعد از یک هفته از بین می‌رود و لذا می‌توان از آن در مزارع سبزی و صیفی استفاده کرد. محلول مورد مصرف باید 005/0% تا 025/0% ماده خالص داشته باشد.

روتنوئیدها

روتنوئیدها جزء ایزومرهای روتنون هستند که خاصیت حشره‌کشی آنها از روتنون کمتر است. مهم‌ترین روتنوئیدهای شناسایی شده شامل Malaccol ،Toxicenrol ،Tephrosine ،Degueline، Elipton و Sunnatrol هستند. این ترکیبات و نیز روتنون می‌توانند عليه آفاتی مانند سفید بالک‌ها (Aleyrodidae)، تریپس‌ها، پروانه‌ها، شته‌ها، کنه‌های تار عنکبوتی و سخت بالپوشان به کار روند، از نظر نحوه عمل، روتنون و روتنوئیدها مهار کننده آنزیم‌های تنفسی هستند و باعث اختلال در حمل الكترون در چرخه حمل الكترون می‌شوند و در نتیجه تنفس و تولید انرژی مختل می‌شود که در نهایت مرگ جانور را به دنبال خواهد داشت.

آزادیراکتین (Azadirachtin)

یک‌سری از سموم گیاهی وجود دارند که از درخت چریش (Nearn Tree) با نام علمی Azadirachta indica و از خانواده Meliaceae که بومی مناطق جنوب آسیا بوده و در جنوب ایران نیز به صورت طبیعی می‌روید، استخراج می‌شوند. گیاه دیگری نیز با نام یاس ایرانی (Melia alzadirach) یا زیتون تلخ (شکل 2) و از خانواده Meliaceae وجود دارد که آزادیراکتین از آن استخراج می‌گردد.

شکل 2ـ یاس ایرانی یا زیتون تلخ Melia alzadirach

 آزادیراکتین دارای یک‌سری ترکیبات مشابه مانند Salanin و Meliantriol نیز می‌باشد که این ترکیبات نیز خاصیت حشره‌کشی دارند. قسمت اعظم آزادیراکتین و ترکیبات مشابه از دانه‌های داخل میوه به دست می‌آیند و به علت پتانسیل بالایی که در کنترل آفات دارند، در سال‌های اخیر تحقیقات زیادی درباره خاصیت سمی این مواد روی گونه‌های مختلف آفات از جمله آفات انباری، آفات خانگی و آفات بهداشتی انجام شده است. تحقیقات نشان داده است که تعدادی از نماتدهای بیماریزای گیاهی نیز تحت تأثیر ترکیبات سمی به دست آمده از درخت چریش قرار می‌گیرند و از بین می‌روند. نحوه اثر آزادیراکتین به این ترتیب است که روی سیستم هورمونی، رفتار (اثر عمده رفتاری آن بر تغذیه است و بسیاری منابع آن را یک ضد تغذیه معرفی می‌کنند) و مکانیسم تغيير جلد حشرات هدف تأثير می‌گذارد. بیشترین کاربرد آن علیه لارو پشه‌های Anophel و Culex و نیز لارو بسیاری از بال پولک‌داران است، در برخی از کشورهای دنیا این سموم را فرموله کرده و با نام‌های تجاری مختلف شامل Neem-Ark و Neem-Azol و Azt-VR-k و Margosan-O عرضه می‌کنند. استفاده از درخت چریش از گذشته‌های دور رایج بوده است و امروزه نیز کاربرد آن زیادتر شده است و بخصوص عليه آفاتی مانند سرخرطومی یونجه، برگخوار چغندر قند (Spodoptera exigua) و لمبه گندم (Trogodlerina granariumn) کاربرد فراوان دارد. با توجه به این‌که سمیت این ترکیبات اندک است و تأثیر نامطلوبی روی محیط زیست ندارند؛ لذا امروزه جایگاه ویژه‌ای در کنترل تلفیقی آفات (IPM) پیدا کرده‌اند. از پوست درخت چریش نیز نان تهیه می‌کنند که پس از مصرف تمام انگل‌های داخل دستگاه گوارش مصرف کننده را از بین می‌برد.