تاریخچه، اهمیت اقتصادی و مناطق انتشار
مگس میوه مدیترانه‌ای با نام علمی Ceratitis capitate حشره‌ای از خانواده تفریتیده و راسته دوبالان است. این مگس برای اولین بار در سال 1354 از باغ هلویی در شهرستان مشهد گزارش شد و به‌تدریج به استان‌های شمالی کشور، اصفهان، یزد، تهران و کرمانشاه گسترش یافت و در نهایت در شرق مازندران استقرار یافت. بروز شرایط نامساعد محیطی (سرما) در سال 1361 همراه با مجموعه اقدام‌های کنترل تلفیقی به ناپدید شدن آن از سال 1363 به بعد منجر شد. واردات بیرویه میوه و رعایت نکردن اصول قرنطینه‌ای باعث شد تا این مگس برای دومین بار در سال 1385در باغ‌های میوه استان مازندران و سال 1386 در باغ‌های میوه شیراز در استان فارس مشاهده شود.
مگس میوه مدیترانه‌ای به بیش از 350 گونه گیاهی شامل انواع درختان میوه هسته‌دار، دانه‌دار، برخی از گونه‌های جنگلی و زینتی و همچنین انواع سبزی و صیفی خسارت می‌زند. ویژگی‌هایی چون پلی‌فاژ بودن (دامنه میزبانی وسیع)، نداشتن دیاپوز (استراحت) اجباری، قدرت زادآوری بالا و تولیدمثل مداوم در شرایط آب و هوایی مناسب، سازگاری با انواع شرایط محیطی و تحمل بیشتر به سرما (دماهای پایین‌تر) در مقایسه با سایر گونه‌های مگس میوه، باعث شده که این گونه در صدر فهرست آفات قرنطینه‌ای در دنیا قرار گیرد. تجارت بین‌المللی میوه مهمترین عامل انتشار این مگس در دنیاست و کشورهای آلوده به این آفت با انواع مشکلات و محدودیت‌ها در تجارت و صادرات جهانی میوه مواجه هستند. به همین دلیل اعمال قرنطینه خارجی و داخلی در مبارزه با این حشره اهمیت زیادی دارد. به‌طور کلی، کنترل این مگس به‌دلیل رفتار تخمگذاری مگس ماده در زیر پوست میوه و تغذیه لاروها از درون میوه بسیار مشکل است. اولین راهبرد در مدیریت کنترل این آفت در مناطق تازه آلوده، ریشه‌کنی است. ریشه‌کنی مجدد آفت در ایران به‌دلیل موارد زیر تقریبا غیرممکن است: شروع آلودگی از باغ‌های میوه موجود در مناطق شهری، وجود تک‌میزبان‌ها در منازل و معابر عمومی و ملاحظات امنیتی برای ورود به منازل، ساختار سنتی باغ‌ها، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی ناشی از کاربرد سموم آفتکش در محیط‌های شهری. در چنین شرایطی اعمال قرنطینه داخلی به‌منظور جلوگیری از انتقال مگس از مناطق آلوده به مناطق غیرآلوده در کشور یا به تأخیر انداختن زمان آن و نیز اقدامات کنترل تلفیقی به‌منظور کاهش خسارت آفت در مناطق آلوده، راهبردهای اساسی مدیریت این آفت هستند.
شكل‌شناسي
وجود لکه صلیبی شکل سفیدرنگ در ناحیه پشتی و قاعده پرونوتوم (پیشقفس سینه) از علائم مهم در تشخیص صحرایی این مگس است. حشره ماده بزرگتر از حشره نر است و در انتهای بدنش دارای تخم‌ریز تلسکوپی مشخص است. حشره نر در قسمت فوقانی شاخک‌ها دارای یک جفت موی به شکل سنجاق است. این اختلاف‌ها، از صفات مهم در تفکیک حشره نر از ماده است. در انتهای این موی سنجاقی یک اندام لوزی شکل سیاه‌رنگ وجود دارد که در تشخیص این گونه از سایر گونه‌های مگس میوه نقش کلیدی دارد. در جدول 1شکل‌شناسی مگس میوه مدیترانه‌ای به‌صورت کامل آمده است.
جدول1-شکل‌شناسی مگس میوه مدیترانه‌ای
|
حشره کامل
|
طول 4تا 5 میلي‌متر و به رنگ زرد مایل به نارنجی،
همراه با موزاییکی از لکه‌های سیاه و سفید در ناحیه پشت قفسه‌سینه
|
|
شکل چشم
|
چشم‌هاي مرکب درشت و به رنگ قرمز مایل به ارغواني
|
|
شکل بال
|
بال‌ها شفاف و دارای سه نوار زرد و سیاه کاملا مجزا
|
|
شاخک
|
در حشره نر و ماده سه‌بندی است. حشره نر در
قسمت فوقانی شاخک‌ها دارای یک جفت موی سنجاقی است.
|
|
تخم مگس
|
به‌طول 0.7 تا 0.8 میلی‌متر، موزی شکل
و به رنگ سفید مایل به کرم
|
|
لارو بالغ
|
به طول 10 میلی‌متر، کرم‌رنگ و بدون پا،
در انتهای شکم دارای یک جفت روزنه تنفسی
|
|
شفیره
|
شفیره استوانه‌ای شکل به طول 4 تا 5 میلي‌متر و
به رنگ قهوه‌اي روشن تا تیره
|
دامنه میزباني و نحوه خسارت
مگس میوه مدیترانه‌ای حشره‌ای با دامنه میزبانی بسیار وسیع است. دامنه میزباني این آفت بیش از 350گونه گیاهی شامل انواع درختان میوه دانه‌دار و هسته‌دار، گیاهان زینتی و محصولات سبزی و صیفی را دربرمي‌گیرد. از میزبان‌های این آفت می‌توان به گیاهان زیر اشاره کرد: انواع مرکبات (نارنگي، لیموترش، لیموشیرین، نارنج، دارابی، پرتقال، گریپ‌فروت، انجیر، انگور، هلو، زردآلو، گیلاس، آلبالو، گلابي، شلیل، گوجه‌باغی، سیب، توت، توت‌فرنگی، آلو، به، خرما، موز، گردو، خرمالو، انار، انگور، انبه، آناناس، پاپایا و بعضي از انواع سبزی و صیفی از قبیل هندوانه، خیار، کدو، گوجه‌فرنگي و بامیه. در جدول2 دامنه میزبانی مگس میوه مدیترانه‌ای در ایران آمده است.
شکل1- مگس میوه مدیترانه‌ای
مگس میوه مدیترانه‌ای دارای رفتار ترجیح میزبانی است و در هر منطقه بسته به وضعیت آب و هوا، ساختار اکوسیستم آن منطقه، نوع میزبان‌های در دسترس و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی میوه میزبان‌ها، به یک یا چند نوع میوه مشخص بیش از سایر میزبان‌ها خسارت می‌زند. هلو و انجیر از مهمترین میزبان‌های تجاری مگس میوه مدیترانه‌ای در کشورهای جنوب و شرق آفریقا، کشورهای حوزه مدیترانه و فلسطین اشغالی گزارش شده‌اند. در شمال ایران انجیر بهترین میزبان آفت است و در بین گونه‌های مرکبات به نارنگی اونشو آسیب بیشتری می‌زند. تخمگذاري حشره کامل مگس زیر پوست میوه باعث ایجاد فرورفتگی و تغییر رنگ پوست و کاهش بازارپسندی آن می‌شود. خسارت اصلی توسط لاروها وارد می‌شود که از قسمت گوشتی میوه تغذیه می‌کنند و باعث کرمو شدن و فساد میوه‌ها (کپک‌زدگی) می‌شوند. ریزش میوه در برخی میزبان‌ها از جمله خرمالو، انجیر و مرکبات از دیگر علائم خسارت این حشره است.
جدول 2- دامنه میزبانی مگس میوه مدیترانه‌ای در ایران
|
شمال ایران
|
ارنج، هلو، شلیل،گلابی، انجیر، خرمالو، نارنگی و پرتقال
|
|
استان فارس
(باغ‌های میوه شیراز)
|
انار، ارقام مختلف خرمالو (تخم‌مرغی، گرد و کاردی)، ارقام مختلف هلو
(پیشرس، میانرس و دیررس)، انجیر، آلوگوجه، سیب زرد و قرمز
پاییزه، نارنگی و نارنج (در منازل آلوده)
|